Luận Ngữ – Chương 10 – Hương Đảng

– Ở triều đình, cung kính thái quá, có vẻ như giả dối: “Khi vua lâm triều, thì ông cung kính, có vẻ không yên tâm”; “đi ngang qua ngai vua (dù là ngai trống) ông biến sắc, chân bước run run, nói như chẳng ra lời”. Khi đi sứ nước ngoài cầm thẻ ngọc khuê thì ông khom khom như bưng chẳng nổi (…), ông biến sắc như sợ sệt, chân rón rén bước từng bước như noi theo một vật gì.” (Sđđ: trang91-92).

Ở đây, chúng tôi không muốn bênh vực Đức Khổng tử, chống lại những nhận xét trên làm gì; nhưng để cho công bằng có lẽ chúng ta nên đặt ngài vào khung cảnh nước Lỗ thời Xuân Thu (cách đây trên 2500 năm); bấy giờ chúng ta mới thấy được ngài có khó tính và kì cục thật không.

Nếu đứng ở quan điểm ngày nay, thế kỷ 21, thời dân chủ tự do, văn minh tiên tiến, mà xét thì quả Đức Khổng tử khó tính và kì cục thật. Tuy nhiên, nếu đặt mình cùng thời với ngài, chúng ta sẽ thấy khác.

Thời ấy, nước Lỗ theo chế độ quân chủ, phong kiến, sinh hoạt theo lễ nghi nhà Chu, do Chu Công phác họa, có tôn ti trật tự rõ rệt, không phóng khoáng như thời nay. Ngoại trừ trường hợp nhà vua suy nhược, quyền thần áp bức, các thần tử trong triều từ tể tướng trở xuống đếu phải nơm nớp kính sợ vua, sơ suất một chút sẽ bị ghép vào tội khi quân phạm thượng, nhẹ thì bị giáng hoặc cách chức; nặng thì bị tử hình. Đức Khổng tử mang thân là một thượng đại phu, chức Nhiếp tướng sự (Tể tướng) trong triều đình nước Lỗ, dĩ nhiên phải có thái độ cung kính đối với vua để làm gương cho các quan, tạo nên thế ổn định trật tự trên dưới. Triều đình có ổn định trật tự, trên dưới mới bình an được. Những cung cách và ngôn ngữ của Đức Khổng tử trong triều đình chẳng phải là cử chỉ khiếp nhược, nịnh hót, đê hèn, mà chỉ là cung cách lễ nghi chung của các quan thời bấy giờ. Thậm chí cách ăn mặc cũng phần nhiều tuân theo qui định của lễ nghi hay theo mỹ quan của thời ấy. Các quan là những người làm việc nước, lãnh đạo dân chúng, không thể ăn mặc loè loẹt màu nọ sắc kia, không thể ăn nói bi bô như những dân thường ở thôn xóm, không thể có những cử chỉ lỗ mãng, thô tục như những kẻ buôn bán ở chợ búa.

Ngoài ra, bấy giờ, là một quan lớn bậc nhất ở triều đình mà Đức Khổng tử ăn uống theo kiểu được mô tả ở trên (cơm trắng, gỏi thái nhỏ, không ăn cơm ôi, cá ươn, thịt thiu… không có nước chấm thích hợp không ăn, v.v.) thì đâu có gì là khó tính? Giả như lúc ấy, ngài là một thầy giáo nghèo ở thôn xóm mà đòi hỏi như vậy, mới là khó tính thật. Vào thời ấy, các quan lớn năm thê, bảy thiếp, hầu lớn, hầu nhỏ, tham nhũng công quỹ, lấy của đút lót, ăn xài hoang phí, đòi hỏi cao lương mỹ vị, mới đáng gọi là khó tính chứ…

Như ở phần giải thích từng tiết phía trên, chúng tôi đã cố gắng luận ra ý nghĩa từng cử chỉ, từng cách ăn uống của ngài, thì thấy thảy đều hợp lý, hợp phép vệ sinh cả… không có gì đáng trách.

Học giả Nguyễn Hiến Lê tuy có nhận xét Đức Khổng tử khó tính và kì cục, nhưng cuối cùng ông cũng nói: “Ông cũng có những điểm đáng cho ta học”: