Luận Ngữ – Chương 17 – Dương Hóa

Người ta thường nghĩ rằng quân tử là người nhân đức, chỉ biết yêu người mà không ghét người. Ở đây, Đức Khổng Tử cho biết người quân tử cũng ghét. Ai có những nết xấu đáng ghét thì phải ghét. Đó là lẽ tự nhiên. Có ghét những nết xấu của người mới nghĩ đến phương thế cải thiện cho người. Đức Khổng Tử nêu ra mấy trường hợp tiêu biểu:

– Ghét kẻ bêu riếu điều xấu của người: Con người thường có điều xấu. Nhưng khi điều xấu ấy chưa lộ ra, nếu muốn xây dựng cho người, ta chỉ nên tìm dịp thuận tiện để khuyên bảo, không nên phơi bày điều xấu của người ra để làm mất danh dự của người. Phơi bày điều xấu của người chính là cố tình làm hại người.

– Ghét kẻ ở địa vị dưới mà chê người trên: Người trên dù khôn ngoan tới đâu cũng không hoàn toàn. Kẻ ở dưới mà chê người trên, khiến người trên mất uy tín trong việc lãnh đạo thì trật tự sẽ hỏng hết. Muốn xây dựng, chỉ nên kín đáo và tế nhị góp ý riêng với người trên mà thôi.

– Ghét kẻ dũng mãnh mà không lễ phép: Kẻ dũng mãnh rất cần có lễ phép trong giao thiệp mới tạo nên sự hài hoà. Dũng mãnh mà vô lễ chỉ tạo nên sự đổ vỡ, tan tác.

– Ghét kẻ liều lĩnh đễn nỗi bế tắc: Kẻ liều lĩnh là kẻ bạo dạn cương quyết dám làm những việc hiểm nguy nhưng không thông suốt sự lý trước sau, chưa cân nhắc thận trọng đã vội hành động; như vậy sẽ bị bế tắc hoặc gặp những tai họa bất ưng xảy đến.

Tử Cống đồng ý với thầy và nói thêm ý riêng của mình:

– Ghét kẻ đi rình mò mà cho là sáng suốt: Đó là kẻ không an phận thủ thường, không tự phấn đấu mà chỉ chú tâm rình mò công việc của người khác để học lóm hoặc chê bai, chẳng chịu phát huy sáng kiến của mình.

– Ghét kẻ không khiêm tốn mà cho là dũng mãnh: Đó là kẻ ngông nghênh, kiêu ngạo, tự cho mình là hay là phải; đã không biết đó là khuyết điểm cần phải sửa, lại còn tưởng mình là mạnh mẽ hơn người.

– Ghét kẻ bới móc việc riêng của người mà cho là ngay thẳng: Việc riêng của người không can dự gì đến mình, nếu mình không có nhiệm vụ của quan án (của công an, cảnh sát). Bới móc việc riêng của người là vi phạm quyền tự do cá nhân. Đó là việc sai trái chứ không phải tính ngay thẳng. Người quân tử luôn luôn tự sửa mình để thăng tiến trong nhân đạo; nếu không thuộc bổn phận của mình thì đừng can thiệp vào việc người. Nếu thấy người có điều gì xấu thì nên kín đáo khuyên bảo, can ngăn mà tránh chạm đến lòng tự ái của người, tránh làm mất danh dự, phẩm giá của người trong xã hội.

24. Đức Khổng Tử nói: “Chỉ riêng bọn tớ gái và tớ trai là khó đối đãi. Gần gũi thì họ khinh nhờn; xa cách thì họ oán giận.”