Đại Học – Chu Hy Chương Cú & Phần Kinh

– Thầy Trình tử nói: “Đại Học, sách của họ Khổng để lại, là cửa vào đức hạnh của người mới học. Vào thời nay, có thể thấy người xưa học hành có thứ tự là nhờ đọc thiên sách còn lại này, rồi đến sách Luận Ngữ, sách Mạnh tử. Người học ắt do đấy mà học, thì gần như không sai lầm vậy.”

BÌNH GIẢI:

Trước Chu Hy, hai thiên sách Đại học và Trung dung vốn nằm chung trong bộ Lễ Ký. Sau này, Chu Hy khảo duyệt lại, mới tách riêng ra, kết hợp với sách Luận ngữ và sách Mạnh Tử làm thành bộ Tứ Thư chương cú hay Tứ Thư tập chú. Do việc sắp đặt chương, câu lại có hệ thống rõ ràng và viết lời giới thiệu, nên đoạn văn trên được gọi là Chu Hy chương cú. Vì tôn trọng Trình tử là bậc thầy nên ở đây Chu Hy đã trích lời Trình tử để dẫn vào nội dung sách Đại Học.

(Chandogya Upanishad, VIII, 8 12: Trích theo Lê Xuân Khoa Nhập môn Triết học Ấn Độ, trang 162).

Các hiền triết Đông phương từ Trung Hoa sang Ấn Độ hầu như đều tin và cả quyết rằng trong con người có một thực thể tiên thiên tốt lành sáng láng, trường tồn; người nào tìm thấy và thực hiện được mới trở nên con người đích thực, tức là trở nên Thánh Hiền, Tiên, Phật. Dĩ nhiên, dưới quan điểm Đông phương, thực thể ấy không phải là đối tượng của lý trí như trong Triết Tây hay trong khoa học thực nghiệm. Nó không phải là đối tượng khách quan ngoài con người; trái lại nó chính là viên ngọc bị chôn vùi trong con người. Người nào muốn kiếm tìm thì phải tự lột xác bằng những phương thế tu thân. Sau khi đối chiếu và so sánh chúng ta đã thấy, ở đây, trong sách Đại Học, thực thể ấy trong sách Trung dung có tên là thiên mệnh hay tính; trong triết Ấn Độ có tên là Chân ngã (Atman).

Theo truyền thống Nho giáo mà đại biểu là Trình tử và Chu Hy, minh đức là cái phần nhận được từ Trời; vì vậy, có thể nói được rằng từ khi có con người là có minh đức tiềm tàng ở trong, bất kể thời gian hay không gian nào, kể cả những con người đầu tiên trong lịch sử nhân loại cho đến những con người cuối cùng.

Sách Đại học đã nêu ra cương lĩnh đầu tiên dành cho người trưởng thành (đại học) là minh minh đức. Điều này mang ý nghĩa rằng làm sáng minh đức là một nhiệm vụ tối cần thiết trước khi con người bước những bước kế tiếp để trở nên thánh hiền.

Nhưng tại sao minh đức, một năng lực vốn sáng lại bị tối đi, đến nỗi bây giờ phải làm cho sáng tỏ trở lại?

Trong đoạn kinh trên, Khổng tử không nêu lý do tại sao, có lẽ ngài cho đó là một điều mặc nhiên không cần giải thích; hoặc là ở thời ngài, các môn đệ không có nhu cầu phải giải thích. Tuy nhiên, ở thế kỷ 11, Trình tử đã giải thích như sau:

“Đãn vi khí bẩm sở câu, nhân dục sở tế tắc hữu thời nhi hôn, nhiên kỳ bản thể chi minh, tắc hữu vị thường tức giả. Cố học giả đương nhân kỳ sở phát nhi toại minh chi, dĩ phục kỳ sơ dã. (Nhưng nơi người ta, có những chất khí bẩm kết cấu, có những dục vọng làm cho tối tăm, khiến cho có khi đức tính kia phải mờ ám; tuy nhiên ánh sáng bản thể đức tính ấy không bao giờ tắt hẳn đi. Vì thế kẻ học giả nên nhận ánh sáng còn lại mà làm cho sáng tỏ, và làm cho sáng suốt lại như lúc ban đầu.) (Trích theo Bửu Dưỡng trong Đại Học: trang 59-60).

Bây giờ muốn làm cho minh đức được sáng tỏ, hay nói theo ngôn ngữ Phật giáo là phá trừ vô minh để Chân tâm hiển hiện, thì con người phải bớt dần dục vọng, tức là bớt dần sự lệ thuộc. Bớt dần lệ thuộc, con người trở nên chính nhân quân tử. Chấm dứt lệ thuộc, con người trở thành thánh nhân, hay đắc quả Phật (hoàn toàn giác ngộ và giải thoát).

Cũng trong chiều hướng nhận định này, Lão Tử nói:

“Vi học nhật ích, Vi đạo nhật tổn, Tổn chi hựu tổn, Dĩ chí vô vi.”

(Đi vào sự học, mỗi ngày một thêm, Đi vào lẽ đạo, mỗi ngày một bớt, Bớt rồi lại bớt thêm nữa. Để đạt tới vô vi.)

(Đạo Đức Kinh).

“Sự học” mà Lão Tử nói ở đây là cái học phát triển lý trí, cái học trục vật (chạy đuổi theo vật chất).phát triển lý trí, đuổi theo vật chất thì con người sẽ thêm nhiều lệ thuộc, nhiều dục vọng, và cuối con đường dục vọng là sự đau khổ, khắc khoải thường xuyên. Nói theo ngôn ngữ Công giáo là “đánh mất Thiên đường”.

Trái lại, đi vào lẽ đạo thì con người mỗi ngày sẽ bớt lệ thuộc, bớt dục vọng. Mỗi ngày một bớt cho đến lúc không còn bị lệ thuộc, không còn bị vật chất sai sử nữa, con người sẽ đạt tới vô vi, tức là sự sống thuần nhiên phúc lạc, thảnh thơi; tâm tư không còn bị trói buộc, phiền muộn, đau khổ. Bấy giờ, con người sống trong “trời mới đất mới”, bởi vì “trời cũ đất cũ” đã qua đi cùng với cái tâm tư lệ thuộc. Trong cảnh giới ấy, con người hoàn toàn tự do, không còn lệ thuộc vào thế gian tức là cái không thời gian đặc sệt ưu uất nữa, bởi vì con người đã thành tựu nhân tính, cũng là thiên tính, đồng nhất với Trời (phối Thiên).

Đồng một quan điểm với minh triết Đông phương như trên, Đức Giêsu đã nói trong Tân Ước: “Chớ áy náy cho mạng sống mình: lấy gì mà ăn; hay về thân xác: lấy gì mà mặc.” (Mt: 6, 25). Đối với những người quá lệ thuộc vào việc ăn uống, may mặc, sợ ngày mai không có gì ăn, ngài nói: “Vậy chớ áy náy về ngày mai: Mai sẽ lo cho mai. Khổ ngày nào, đủ cho ngày ấy.” (Mt: 6, 34)

Nói như trên, Đức Giêsu muốn lưu ý rằng con người hãy bớt sự lệ thuộc vào vật chất để có thời giờ nghĩ đến việc thăng tiến tinh thần, phát huy sự sáng nội tâm. Đến như cơm ăn, áo mặc là những thứ cần thiết nhất cho sự sống mà cũng không nên lệ thuộc, huống chi những thứ tiện nghi xa xỉ, cầu kỳ khác!

Tương truyền, trong Khổng môn vào thời Xuân Thu, người được khen ngợi nhất về đường học vấn và đạo hạnh là thầy Nhan Hồi, cũng chính là người không chú ý mấy đến việc ăn uống, tiện nghi. Ông từng nói: “Một nắm cơm, một vò nước, người quân tử ăn chẳng cầu no, ở chẳng cầu yên, khoanh tay gối đầu, thảnh thơi bàn chuyện thánh hiền!”

Không thiết tha, không lệ thuộc vào tha vật, con người mới có thể làm cho minh đức sáng tỏ trở lại. Như vậy cương lĩnh minh minh đức được nêu ra là phương thế trọng yếu mà cổ nhân dùng để cứu vãn con người bị vong thân trong vật chất. Đó là bước đầu tiên nhưng cũng là hành trình suốt đời để cho những người theo đại học tiến bước trên đường trở nên quân tử, thánh hiền.

2. Thân dân:

Về chữ “thân” (親) ở đây, từ gần 1.000 năm nay, đã có hai lập trường khác nhau:

– Lập trường thứ nhất cho rằng dùng chữ “thân” với nghĩa là “thân yêu, gần gũi” mới là đúng ý Khổng tử theo cổ bản.

– Lập trường thứ hai cho rằng dùng chữ “tân” (新) với nghĩa là “đổi mới” là đúng ý thánh nhân, nhưng với thời gian chữ “tân” (新) đã bị chép nhầm ra chữ “thân” (親).

Tiêu biểu cho lập trường thứ hai là Trình tử. Ông nói: “Thân đương tác tân… Tân giả cách kỳ cựu chi vị dã, ngôn ký tự minh kỳ minh đức, hựu đương suy dĩ cập nhân, sử chi diệc hữu dĩ khứ kỳ cựu nhiễm chi ô dã.” (Chữ thân nên đổi là chữ tân… Tân nghĩa là thay đổi các điều cũ. Nghĩa là khi đã tự làm sáng tỏ cái đức sáng của mình, thì phải mở rộng công việc mình đến người khác, khiến cho họ cũng bỏ được những thứ ô trọc họ đã tiêm nhiễm từ lâu.) (Trích theo Bửu Dưỡng, Sđd: trang 60.)

Sau này, Chu Hy cũng rập khuôn theo Trình tử như vậy. Chủ trương như thế, có lẽ Trình tử đã căn cứ vào phần Truyện ở phía sau. Trong chương 2, phần Truyện, người chú giải (không biết là ai trong số môn đệ của Tăng tử) chỉ trích dẫn toàn những cổ kinh nói về chữ “tân” nhằm giải thích hai chữ “tân dân”, chứ không hề nói đến “thân dân”. (Chúng ta sẽ bàn về vấn đề này khi bình giải phần Truyện).

Đến cuối thế kỷ 19, sang đầu thế kỷ 20, trước cao trào duy tân đất nước, canh tân đường lối chính trị, kinh tế, giáo dục… để mong thoát khỏi ách thống trị của thực dân tây phương, các học giả Trung Hoa và Việt Nam lại càng nắm lấy chữ tân (新), tán thành với Tống Nho (Trình tử, Chu Hy) cho rằng chữ thân (親) vốn là chữ tân (新), và “đổi mới dân chúng” (新民 – tân dân) chính là lập trường căn bản của Khổng tử.

Giờ đây, chúng ta hãy xét lại và cân nhắc xem dùng chữ thân (親) hay chữ tân (新) là thích hợp với cương lĩnh đại học.

Trước hết, chúng ta phải xác định lại chữ thân (親) là chữ được dùng trong chính phần Kinh của Khổng tử mà không ai dám sửa. Trình tử chỉ góp ý rằng “Chữ thân nên đổi là chữ tân…” (Thân đương tác tân) mà thôi, chứ chính ông và cả Chu Hy về sau cũng không dám tự chuyên hạ bút sửa thân (親) thành tân (新).

Cũng vì điểm này mà trong Cựu Ước đã có khoản luật:

“Ngươi sẽ không báo oán, không cừu thù với con cái dân ngươi, nhưng ngươi sẽ yêu mến đồng loại ngươi như chính mình.” (Lê Vi: 19, 18).

Sợ rằng người Do Thái hiểu chữ “đồng loại” một cách hẹp hòi, sách Lê Vi lại được bổ sung một khoản luật như sau:

“Khi có khách lạ ngụ nhờ xứ các ngươi, các ngươi sẽ không bức hiếp: như một người bản hương trong các ngươi, các ngươi sẽ xử đãi người khách ngụ cư nơi các ngươi; ngươi sẽ mến yêu nó như chính mình ngươi vì ngươi cũng đã là khách ngụ cư nơi đất Ai Cập.” (Lê Vi: 19, 33-34).

Nói về thân yêu mọi người, có lẽ không đâu trên thế giới có khoản luật này, ngoại trừ Cựu Ước:

“Khi ngươi gặp bò của kẻ thù ngươi hay lừa của nó thất lạc, ngươi sẽ dẫn về cho nó. Khi ngươi thấy lừa của kẻ ghét ngươi quị vì chở nặng, ngươi sẽ không bỏ mặc nó: ắt ngươi sẽ cùng nó giúp tay vào.” (Xuất hành: 23, 4-5).

Khoản luật đã gián tiếp dạy người ta phải yêu thương cả kẻ thù mình. Và giáo lý này đã được Đức Giêsu bổ sung trong thời Tân Ước.

“Các ngươi đã nghe bảo: hãy mến yêu thân nhân và hãy ghét địch thù. Còn ta, ta bảo các ngươi: hãy yêu mến thù địch và khẩn cầu cho những người bắt bớ các ngươi; ngõ hầu các ngươi nên con cái Cha các ngươi ở trên trời, vì Người cho mặt trời mọc lên trên kẻ dữ và người lành, và làm mưa trên người ngay và kẻ ác.” (Matthêu: 5: 43-45).

“Thân yêu mọi người” (thân dân) là một đức hạnh căn bản, vừa để phân biệt loài người với loài vật và cũng vừa để phân biệt con người văn minh và con người dã man. Nếu chúng ta quan niệm Lề Luật như là đôi cánh nâng con người bay bổng trên toàn thể tạo vật, thì Lề Luật đó là “thân yêu”. Ý thức được tầm quan trọng này, thánh Phaolô nói: “Nợ nần anh em không mắc gì với ai ngoài một điều là phải yêu mến nhau. Vì kẻ yêu người tất đã làm trọn Lề Luật. Quả thế, các điều như: Chớ ngoại tình, chớ giết người, chớ tộm cắp, chớ tham muốn, và nếu còn lệnh truyền nào khác thì cũng tóm lại trong điều này: Ngươi hãy yêu mến đồng loại như chính mình. Lòng yêu mến không xử ác với đồng loại. Vậy yêu mến là chu toàn cả Lề Luật.” (Rm: 13, 8-10).

Xét chung toàn bộ Kinh Thánh Cựu Ước và Tân Ước, tiếng “đồng loại” không phải chỉ một dân tộc hay những người cùng một tín ngưỡng, nhưng “đồng loại” chỉ chung mọi người. Tiếng “đồng loại” tương đương với tiếng “dân” trong triết Nho. Tiếng “dân” không phải chỉ riêng người Trung Hoa mà chỉ hết thảy mọi người (tứ hải chi nội). Nghĩa này lộ rõ trong lời của thầy Tử Hạ trích dẫn lời dạy của Khổng tử khi dùng để an ủi bạn là Tư Mã Ngưu như sau: “Tứ hải chi nội giai huynh đệ dã. Quân tử hà hoạn hồ vô huynh đệ dã. (Bên trong bốn biển, đều là anh em cả. Người quân tử lo gì không có anh em?) (Luận Ngữ Nhan Uyên, 5)

Còn đối với đạo Phật, tấm lòng thân yêu mọi người được gọi là tâm từ (metta). Kinh Phật nói: “Tâm Từ phải được rải khắp cho mọi chúng sanh, phải bao trùm vạn vật, phải sâu rộng và đậm đà như tình thương của một bà từ mẫu đối với đứa con duy nhất, săn sóc, bảo bọc con, dầu nguy hiểm đến tính mạng cũng vui lòng.” (Metta Sutta).

Đại đức Narada dẫn giải thêm: “Tựa hồ như ánh sáng mặt trời, bao trùm vạn vật, tâm từ cao thượng rải khắp đồng đều phước lành thâm diệu cho mọi người, thân cũng như sơ, bạn cũng như thù. Không phân biệt giàu nghèo, sang hèn, nam nữ, hư hèn hay đạo đức, người hay thú.” (Đức Phật và Phật pháp, trang 653).

Xem thế thì đạo thống của nhân loại từ Đông sang Tây, từ trước đến sau đều đề cao đạo lý “thân yêu mọi người” (thân dân). cho nên, Khổng tử đã đặt “thân dân” vào làm một trong ba điểm của cương lĩnh đại học là điều rất hợp lẽ.

Sau khi tìm hiểu kỹ hai chữ “thân dân”, chúng ta lại càng thấy rõ chữ “thân” có ý nghĩa sâu xa, rộng rãi hơn chữ “tân” nhiều.

“Thân dân” không thể rời xa “minh minh đức”. Minh và thân là hai động từ chỉ hai động tác liên kết với nhau trong một con người đang tiến bước trở nên quân tử, thánh hiền.

“Minh đức” được sáng tỏ thì sẽ nhận ra mọi người là anh em với nhau và sẽ thấy thân yêu mọi người là bổn phận của mình. “Thân dân” hết lòng là nhận ra trong mọi người đều có “minh đức” như mình. Đạo lý “minh minh đức” và “thân dân” tuy hai mà một, đó là một đạo lý nhất quán không thể tách lìa.

3. Chỉ ư chí thiện:

“Chỉ ư chí thiện” là dừng lại trong sự tốt lành cùng cực. Điều đó có nghĩa là đạo đại học lấy chí thiện làm hướng tiến, làm mức đến. Nhưng thế nào là chí thiện? Theo nghĩa thì chí thiện là sự tốt lành cùng cực, tốt lành tuyệt đối (trọn lành). Thế mà ở trần gian, xem ra không dễ gì thấy chí thiện hiện diện, cho nên người học cũng khó lòng hình dung được để có thể hướng đến mà không bị lạc đường. Ngay điều thiện thôi, người ta cũng không hoàn toàn đồng ý với nhau. Điều này là thiện với người này có thể là ác với người kia. Hoặc thay đổi không gian, thời gian đi thì điều thiện có thể trở thành điều ác.

Tuy nhiên, cứ xét kỹ văn mạch câu văn nói về cương lĩnh đại học ở đây, chúng ta có thể hình dung được chí thiện ra sao.

Chúng ta đã biết minh đức là cái năng lực sáng láng, cái bản chất nguyên tuyền Trời trao cho con người. Thế thì, nếu người nào làm sáng tỏ minh đức một cách rốt ráo, bấy giờ minh đức với sự sáng ban sơ sẽ phản ánh vẻ sáng siêu nhiên của Trời. Và nếu người đó đồng thời thương yêu mọi người (thân dân) đến mức không còn có sự phân biệt giữa mình và người, thấy trong người có mình, thấy trong mình có người, thì sẽ không còn điều ác (sự xấu) hiện diện trong tương quan giữa mình và người nữa.

Đạt đến được tình trạng như vậy, có thể nói rằng con người đã dừng lại ở chỗ chí thiện. Đó là con người trở nên thánh nhân. Theo quan điểm triết Nho, thì thánh nhân phối Thiên (kết hiệp với Trời). Bấy giờ, theo huyền học Tân Ước thì tất cả nên một. Đó là điều mà Đức Giêsu đã cầu mong cho các môn đệ, cũng cầu mong cho những ai muốn trở nên con người đích thực đạt được. Trong diễn từ Biệt ly, Đức Giêsu đã cầu nguyện như sau:

“Con không chỉ cầu nguyện cho những người này (môn đệ), nhưng còn cho những ai nhờ lời họ mà tin vào con, để tất cả nên một, như Cha ở trong con và con ở trong Cha để họ cùng ở trong chúng ta. Như vậy, thế gian sẽ tin rằng Cha đã sai con. Phần con, con đã ban cho họ vinh quang mà Cha đã ban cho con, để họ được nên một như chúng ta là một: con ở trong họ và Cha ở trong con, để họ được hoàn toàn nên một, như vậy thế gian sẽ nhận biết là chính Cha đã sai con và đã yêu thương họ như đã yêu thương con.” (Gioan: 17, 20- 23).

Trong đoạn Kinh Thánh này, nếu hiểu theo phạm trù triết Nho thì Cha là Trời, Đức Giêsu là “con người lý tưởng” và “những người này” là những bậc quân tử đang hành trình trong điều thiện, đang làm sáng tỏ “minh đức” và “thân dân”.

Ở một chỗ khác, Đức Giêsu đã nói với “những người này” rằng: “Vậy các ngươi hãy nêu trọn lành như Cha các ngươi trên trời là Đấng trọn lành.” (Matthêu: 6, 48).

“Trọn lành” tức là “chí thiện” trong đạo Nho. Thánh nhân phối Thiên, tức là Thánh nhân cũng chí thiện như Trời. Cả đạo Nho và Tân Ước đều cho rằng điều đó có thể thành tựu được.

Trong Kinh Dịch, quẻ Bát Thuần Cấn được dành riêng để nói về đạo chỉ. Thuần Cấn là hai quẻ đơn Cấn kết lại. Cấn là quả núi. Thuần Cấn là kiêm sơn hay liên sơn, chỉ một dãy núi. Tự quái quẻ Thuần Cấn nói: “Cấn giả chỉ dã. – 艮者止也。” (Núi chỉ sự dừng lại.) Trái với nước luôn luôn lưu chuyển biến động, núi thì đứng yên, vững vàng. Đức Khổng nói: “Trí giả nhạo thủy, nhân giả nhạo sơn; trí giả động, nhân giả tĩnh; trí giả lạc, nhân giả thọ. – 知者樂水，仁者樂山；知者動，仁者靜；知者樂，仁者壽。 ” (Người trí thích nước; người nhân thích núi; người trí thì hiếu động, người nhân thì yên tĩnh; người trí vui thích, người nhân sống lâu.) (Luận Ngữ: Ung dã, 21).

Người nhân có khuynh hướng tự chinh phục lấy mình, sống theo thiên đạo (khắc kỷ phục lễ); do đó “minh đức” ngày một sáng tỏ. Người nhân lại có khuynh hướng hiếu hoà, yêu thương tha nhân; vì thế đức “thân dân” ngày một thành tựu. Tự chinh phục lấy mình thì thường trầm tư chiêm niệm, cho nên người nhân thích sự yên tĩnh, vắng lặng của núi non. Người nhân sống lâu vì người nhân không tự làm tổn hại mình và tâm hồn luôn được thông dự vào nguồn năng lực vô tận của Trời.

Như thế con người đi trong đức nhân, hay nói theo tinh thần quẻ Thuần Cấn là dừng lại tromg đức nhân, đáp ứng được yêu cầu của cương lĩnh đại học. Đi trong đức nhân là đi trong điều thiện. Người ấy có khả năng kết hợp với mọi người, với thiên nhiên vạn vật, với Trời và nhìn thấy được tính nhất thể của vũ trụ.

Thoán từ quẻ Thuần Cấn nói: “Cấn kỳ bối, bất hoạch kỳ thân, hành kỳ đình bất kiến kỳ nhân, vô cữ.

(Dừng lại ở lưng, không thấy được thân mình, đi ở sân không thấy có người, không lỗi.)

Cái lưng là phần ít động nhất trong cơ thể con người; do đó cái lưng chỉ sự yên tĩnh “Dừng lại ở lưng” là dừng lại trong sự yên tĩnh. Dừng lại trong sự yên tĩnh có nghĩa là tâm hồn được bình an, không bị khuấy động bởi dục vọng; vì thế điều ác không khởi lên được. Thế là “dừng lại ở lưng” cũng có nghĩa là dừng lại trong điều thiện.

“Không thấy được thân mình” có nghĩa là “bỏ quên chính mình” (vong ngã). Đạo Phật cho rằng vì “chấp ngã” (đề cao chính mình, đề cao cái tôi) mà bao nhiêu tham, sân, si nổi lên; từ đó biết bao điều ác tha hồ hoành hành, phát tác. Giờ đây, “không thấy được thân mình” (vong ngã) chính là chấm dứt đầu mối gây nên những tội lỗi xấu xa.

“Đi ở sân không thấy có người” tức là không còn có sự phân biệt giữa cái ta và cái không phải là ta (người) nữa. Hay nói khác đi, ta là người, người là ta, ta với người là một. Như thế, tâm thức con người đạt đến trạng thái bình đẳng hoàn toàn. Từ đó, tham sân si tan biến, tâm thức trong sáng, vắng lặng, minh đức của con người sáng rỡ như trăng rằm, bởi vì vô minh đã mất. Đó là cảnh giới của con người đạt tới mức chí thiện, hay là dừng lại trong sự tốt lành cùng cực.

Minh đức của con người là bản tính của Trời. Như thế, con người vốn khởi đi từ chí thiện. Bước vào cõi trần gian, minh đức bị màn vô minh che phủ vì con người lệ thuộc vào tha vật; do đó mà sinh sự với tha nhân, làm mất tình thân ái. Giờ đây, con người làm sáng tỏ minh đức, thân dân và dừng lại trong sự chí thiện; đó là con người đã hoàn thành nhân tính và cũng là thiên tính của mình, thành tựu sứ mệnh của mình trong trần gian. Như thế là con người thực hiện trọn vẹn đạo Đại học.

Ba điểm trong cương lĩnh Đại học tuy có vẻ ngắn gọn thật, nhưng dấn thân vào thực hiện không phải là dễ. Nếu không phải là nhân vật phi thường, có khi phải nỗ lực cả một đời người mới thành tựu. Cũng có khi người ta hết sức cố gắng, nhọc lòng mà chẳng nên công cán gì; bởi vì sai một ly đi một dặm, người học đạo không nắm vững phương pháp sẽ bị lạc đường. Vì thế, trong phần tiếp theo ba điểm cương lĩnh, Khổng tử đã nêu ra những bước tiến thứ tự hay những trình độ mà người học đạo cần phải vận dụng như những phương thế dẫn đến thành công:

“Tri chỉ, nhi hậu hữu định. Định, nhi hậu năng tĩnh Tĩnh, nhi hậu năng an An, nhi hậu năng lự Lự, nhi hậu năng đắc.”

(Biết dừng, rồi sau mới có ổn định.

Ổn định, rồi sau mới có thể thinh lặng. Thinh lặng, rồi sau mới có thể yên vui.

Yên vui, rồi sau mới có thể nghĩ ngợi, toan tính.

Nghĩ ngợi toan tính, rồi sau mới có thể đạt được.)

Cương lĩnh đại học được phân chia ra làm ba điểm cốt để trình bày cho rõ ràng, nhưng thực ra “minh minh đức” là điểm quan trọng hơn cả. Trong thực hành, người ta có thể coi như “minh minh đức”, “thân dân” và “chỉ ư chí thiện” cần được tiến hành song song. Tuy nhiên, nếu minh đức được hoàn toàn sáng tỏ thì tức khắc thân dân và chí thiện đều thành tựu. Như vậy, nỗ lực của người học đạo xem ra đều qui tụ vào việc “minh minh đức”. Vì thế, những bước tiến thứ tự mà Khổng tử vạch ra ở đây hầu như được đem áp dụng cả cho việc “minh minh đức”. Những bước ấy bao gồm: chỉ, định, tĩnh, an, lự, đắc; trong đó, chỉ là bước khởi đầu, đắc là bước thành tựu.

Chúng ta hãy lần lượt tìm hiểu những bước này:

1. Chỉ:

“Chỉ” là dừng lại. “Tri chỉ” là biết dừng lại. Trong phần trên chúng ta đã biết sở dĩ minh đức bị mờ tối đi là vì bị màn vô minh che phủ. Màn vô minh được đan dệt thành là do con người lệ thuộc vào tha vật. Vô minh được tạo thành trong tâm thức con người chẳng khác gì chất cholestérol đóng vào thành mạch máu lâu dần tạo nên tình trạng xơ cứng động mạch vậy. Bây giờ, bước đầu tiên trên đường đạo là dừng lại, đừng lệ thuộc vào ngoại vật nữa, hay ít ra là bớt dần sự lệ thuộc. Ngay cả đến miếng ăn là thứ cần thiết để nuôi sống thân xác cũng không nên lệ thuộc. Trong tinh thần này, Kinh Thánh nói: “Người ta sống không chỉ nhờ cơm bánh, nhưng còn nhờ mọi lời miệng Thiên Chúa phán ra.” (Thứ Luật: 8,3)

Cũng trong ý bớt sự lệ thuộc, Lão Tử nói: “Tổn chi hựu tổn, dĩ chí vô vi.” (Mỗi ngày một bớt [lệ thuộc vào ngoại vật], cho tới cuối cùng thì hoàn toàn không [lệ thuộc nữa]) (Đạo Đức Kinh)

Nhà Phật cho rằng con người sở dĩ đau khổ là vì ái dục. Nếu biết dừng lại, chấm dứt ái dục, người ta sẽ đạt tới tình thái không ái dục, tức là cảnh giới Niết-bàn.

Huyền học Tân Ước cho rằng nước Trời chỉ dành cho những người trở nên như con trẻ. Về việc này, Đức Giêsu đã nói với các môn đồ như sau: “Quả thật, tôi bảo các ông: Nếu các ông không hóa nên lại như những trẻ nhỏ, các ông sẽ không vào được Nước Trời đâu. Vậy ai kể mình hèn mọn như trẻ nhỏ này đây, thì người ấy là kẻ lớn nhất trong Nước Trời.” (Matthêu: 18, 3-4) 

“Thật, tôi bảo thật ông: không ai có thể thấy nước Thiên Chúa, nếu không được sinh ra một lần nữa bởi ơn Trên.” (Gioan: 3,3).

Như thế đã rõ, “chỉ” (dừng lại) là điều kiện tiên quyết để làm sáng tỏ minh đức. Điều này cũng cho biết tại sao huyền thoại Địa đàng đã nói tới sự sa ngã của loài người khởi từ việc ăn, và tại sao trong các nền tu đức của nhân loại từ Đông sang Tây (trong đó có Phật giáo, Lão giáo…) đều dạy người ta phải tiết chế ăn uống. Bởi vì, dục vọng ăn uống là đầu mối của mọi dục vọng. “Chỉ” được dục vọng ăn uống là “chỉ” được mọi dục vọng khác.

2. Định:

Định là ổn định. Tinh thần chỉ được ổn định, sau khi thân xác đã ổn định, không còn bôn chôn xuôi ngược, lo lắng, kiếm tìm. Như vậy, định là bước thứ hai đến sau chỉ. Con người được ổn định sau khi đã biết dừng sự ham muốn (tri chỉ).

Chiết tự của chữ định (定) như sau:

– Bộ miên (宀): chỉ cái mái nhà.

– Phần biến thể của chữ chính (正) bên dưới.

“Mái nhà” vừa biểu thị mái ấm gia đình, vừa biểu thị chính thân xác của mình. Định tức là trong nhà, trong thân xác của mình có sự chính đáng.

Chữ chính (正) bao gồm chữ chỉ (止) và chữ nhất (一). Chỉ nhất là dừng lại ở một, tức là dừng lại ở Trời.

Định chỉ đến trạng thái con người hướng nội, quay về nội tâm và ở trong nhà mình, sống theo ý Trời, để tránh tình trạng hướng ngoại, vong thân, hay là “táng vu vật” (chôn trong vật).

Trở lại huyền thoại Địa đàng, lý do làm cho Eva sa ngã phạm tội là vì Eva đã bỏ Adam ở một mình, ra ngoài vườn để rồi nghe theo lời đường mật của con rắn. Vì thế sau này, trong thời Tân Ước, Đức Giêsu đã khuyên các môn đệ chăm cầu nguyện để tránh sa ngã trước cám dỗ của sự dữ. Cầu nguyện tức là chỉ nhất, là sống theo ý Trời. Và Đức Giêsu đã khuyên mỗi khi cầu nguyện hãy vào trong phòng, đóng cửa lại. (Matthêu: 6, 6). Đó là ý nghĩa chữ định được dẫn giải theo Kinh Thánh.

Nhà Phật có phép tu khiến cho tâm thân ổn định không còn vọng động nữa, gọi là phép tu định. Nhập định là tình trạng tâm thức đã trở nên vắng lặng, vong ngã, lục căn (nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý) không còn hướng về lục trần, chấm dứt sự vong thân trong cảnh, chấm dứt tình trạng “tâm viên ý mã” (tâm như con vượn trèo cành, ý như con ngựa rong ruổi đó đây). Trong quá trình tu trì của Phật giáo gồm ba bước giới, định, huệ, thì giới là chỉ (dừng lại), định (samadhi) là nhiếp tâm (tập trung tư tưởng), huệ là sự thông sáng. Chánh định là một chi quan trọng trong tám chi của Bát Chánh đạo. Nhờ có Chánh định, tâm thức mới có thể nhận chân được thực tướng của vạn hữu.

Đối với đạo Nho, định là một bước không thể thiếu trên đường hướng tới chí thiện.

3. Tĩnh:

Tĩnh là thinh lặng. Thinh lặng là kết quả của sự an định trong tâm hồn. Tâm thức thinh lặng có thể được hình dung như mặt nước hồ không gợn sóng. Hồ không gợn sóng vì không có gió làm cho xao động; do đó những bụi bẩn trong hồ đều lắng xuống đáy, khiến nước hồ trong veo. Tâm thức thinh lặng cũng trong veo như vậy. Tâm thức thinh lặng không mang một mặc cảm nào, không mặc cảm tội lỗi, không mặc cảm tự ti, không mặc cảm tự tôn, không vướng bận hình ảnh quá khứ cho nên không tiếc nuối, không dự phóng hình ảnh tương lai cho nên không ao ước chờ mong. Trong tâm thức thinh lặng chỉ có hiện tại miên trường hằng cửu, vượt thời gian và không gian; vì thế tâm thức thinh lặng có thể đưa tới những giấc ngủ say không mộng của trẻ thơ, của bậc chân nhân.

4. An:

An là sự yên vui. Yên vui là kết quả của tâm thức thinh lặng. Yên vui ở đây không chỉ là cảm thức bình an tương đối của một người mới trải qua thời chinh chiến tao loạn; không chỉ là cảm thức bình an của một người sống trong thời thái bình, kinh tế phồn vinh. Yên vui ở đây không phải là thứ tình cảm của một người mới được mối lợi lớn, được thỏa ước nguyện; cũng không phải là thứ tình cảm của một người vừa thoát khỏi những tai họa nguy hiểm, những chướng ngại cản trở công việc, thoát khỏi được những loại “kỳ đà cản mũi”. Yên vui ở đây không lệ thuộc vào sự được, mất thông thường của thế gian.

Yên vui ở đây là tình trạng tâm thức của con người đến gần được cõi đạo. Đó là niềm vui của Khổng tử khi nói: “Triêu văn đạo, tịch tử khả hỹ. 朝聞 道，夕死可矣！(Buổi sáng được nghe đạo, chiều chết được rồi.) (Luận ngữ). Đó là niềm yên vui của Nhan Hồi mặc dầu sống trong ngõ hẹp với một nắm cơm hẩm, một vò nước lã.

Đối với tâm hồn cận kề cõi đạo, niềm yên vui thật là tuyệt vời, khôn tả: bởi vì trước mắt không có sắc màu, nhưng dường như có muôn màu rực rỡ; trong không gian không có tiếng nhạc, nhưng dường như vẫn có âm điệu du dương… Nói theo tôn giáo, đó là tiếng nhạc thiên quốc, tiếng ca thiên thần…

5. Lự:

Lự là nghĩ ngợi toan tính. Nghĩ ngợi toan tính để tìm ra phương thế đắc đạo. Tuy nhiên lự ở đây không phải là nghĩ ngợi toan tính thông thường như những nhà kinh doanh, những nhà chính trị, những nhà quân sự… Nghĩ ngợi toan tính thông thường làm cho người ta phải mệt óc, nhức đầu, bối rối, phiền muộn… Ở đây lự là kết quả của quá trình bốn bước chỉ, định, tĩnh, an; do đó lự là sự hướng chiều tâm thức tùy theo nhu cầu của tinh thần là nắm bắt đối tượng “đạo” và đạt tới đối tượng “đạo” bằng trực giác nhạy bén của người đã tiến xa trên đường tu.

Lự của người thường thì lệ thuộc vào thị dục, vào ngoại vật. Thị dục làm cho tâm thức mờ tối, vì thế tinh thần bị phân vân, khó lòng phân biệt tốt xấu, phải trái, lợi hại, nhanh chậm… Ở đây, người tu đạo sau khi đã trải qua bốn bước chỉ, định, tĩnh, an, thì tâm thức đã trong sáng, không bị thị dục chi phối nữa; cho nên muốn nghĩ ngợi toan tính (lự) là tìm thấy ngay hướng đi, thấy ngay phương thế phải tiến hành.

6. Đắc:

Đắc là đạt được. Đạt được là gặt hái thành quả sau khi người tu đạo đã đi qua năm bước: chỉ, định, tĩnh, an, lự. Ở đây, Đức Khổng không nói ra rõ là đạt được cái gì. Nhưng xét văn mạch trong phần Kinh này, quá trình tu đạo 6 bước chỉ, định, tĩnh, an, lự, đắc được đặt sau cương lĩnh Đại học, thì chúng ta phải hiểu đó là đạt được những điều mà cương lĩnh nêu ra, hay nói khác đi là thành tựu cương lĩnh. Nói rõ hơn, người tu đạo đến đây đã có minh đức được sáng tỏ, đã thân yêu mọi người như chính mình và đã đạt được mức chí thiện. Nói tóm gọn lại là đắc Đạo, thành tựu chánh quả.

Đắc đạo là đạt được đạo quả nơi chính mình. Trước khi bàn đến việc giúp cho mọi người (thiên hạ) cũng đắc đạo như mình, Khổng tử xen vào một câu văn để nhấn mạnh đến thứ tự trước sau của những phương thế và cũng là thứ tự trước sau của những mức độ, những bước tiến:

“Vật hữu bản, mạt; sự hữu chung, thủy. Tri sở tiên, hậu, tắc cận Đạo hỷ.”

(Vật có gốc, ngọn; việc có đầu, cuối. Biết chỗ trước, sau, thì gần được chân lý.)

Câu này nói về phương pháp tiến hành. Tiến hành việc tu đạo cũng giống như tiến hành bất cứ một công việc gì, đều phải theo thứ tự từ gốc tới ngọn, từ đầu tới cuối, từ trước tới sau. Cái gì cần phải làm trước, cái gì phải làm sau đều phải diễn ra đúng qui luật thứ tự. Nếu đảo lộn thứ tự, chắc chắn sẽ thất bại. Ví như xây một cái nhà, phải khởi sự từ việc đặt móng xây nền cho chắc, rồi sau đó mới xây tường, làm mái…

Trong việc tiến hành đạo đại học thì việc “minh minh đức” là gốc, là đầu; việc “thân dân” là ngọn, là cuối. Minh đức không được sáng ra thì không thể “thân dân” được.

Trong phương thế tiến hành thì chỉ (dừng lại) là việc khởi đầu, là việc phải làm trước hết; sau đó, các bước định, tĩnh, an, lự mới diễn ra tiếp theo. Ví bằng không chỉ (dừng lại) dục vọng làm sao thân tâm có thể định được? Những người tập ngồi thiền mà trước đó không chịu ăn chay tu tĩnh thì làm sao tâm thức có thể định?

Hơn nữa, nếu người ta không chỉ mà muốn đốt giai đoạn, nhảy sang Lự ngay, để nghĩ ngợi toan tính tìm phương pháp đắc đạo, e rằng chỉ gây nên sự tán loạn tâm thức; và việc tìm đạo chỉ là chuyện mò kim đáy biển mà thôi! 

Sau này, áp dụng lời dạy của Chu Hy về việc “cách vật”, Vương Dương Minh (1472-1528) muốn tìm hiểu cây trúc, ông đã lấy cây trúc chẻ ra xem, nghĩ mãi không thấy cái lý, lấy làm buồn bực, đến nỗi thành bệnh.Sự việc khiến cho Vương Dương Minh đổi hướng học tập để rồi về sau đưa tới một lập trường mới: lập trường duy tâm về “cách vật”. Ông cho rằng chỉ cần trí lương tri, loại bỏ tư dục; lau rửa cái tâm cho sáng, thì có thể hiểu thấu sự vật. Ông viết trong Ngữ lục: “Thánh nhân chi tâm như minh kính, chỉ thị nhất cá minh, tắc tùy cảm nhi ứng, vô vật bất chiếu (Tâm của thánh nhân như gương sáng, chỉ là một cái sáng, thì cứ tùy cảm mà ứng, không vật gì là không chiếu rõ.)

Suy nghĩ về lập trường của Vương Dương Minh, chúng ta nhận thấy rằng: Tâm của thánh nhân thì có thể chiếu và thấy rõ vật, nhưng tâm của phàm nhân cho dù cố gắng tới đâu cũng chỉ thấy rõ ngoại diện của vật; còn bên trong vật có gì, tính chất của vật ra sao, gương tâm đâu có thấy? Như vậy, cái thấy của tâm chỉ là cái thấy chủ quan mà thôi. Vả lại, muốn cho tâm sáng để trở nên thánh nhân thì phải gạt bỏ tư dục, nhưng do đâu mà có tư dục? Có phải do vật chăng? Thế mà, đã không hiểu rõ vật, thì bỏ tư dục làm sao? Như thế, lập trường duy tâm vẫn có chỗ lúng túng.

Tóm lại hai lối hiểu về “cách vật”, hai quan điểm về “cách vật” của Chu Hy và Vương Dương Minh đã làm cho không biết bao nhiêu thế hệ học Nho xưa bị hoang mang. Vì hoang mang lúng túng, cho nên đối với nhiều người, Nho học đã biến thành hư văn, và đem lại ít kết quả cho giới học thuật. Vì thấy khó trở nên thánh nhân, đa số Nho gia hướng về phía quan trường, học để kiếm một địa vị trong xã hội, trong cơ cấu chính trị quân chủ chuyên chế phong kiến.

Nay chúng ta hãy xét lại vấn đề này dưới một nhãn quan mới, một hướng mới.

Sở dĩ người ta không tu thân được, hay nói theo cương lĩnh đại học, người ta không làm sáng tỏ minh đức được bởi vì người ta không dừng lại những dục vọng đam mê, dừng lại sự lệ thuộc vào vật (tri chỉ). Nguyên do làm cho người ta lệ thuộc vào vật là vì không hiểu biết rốt ráo về vật. Một khi đã hiểu rõ về vật, nhất là những vật làm hại đến thân tâm mình, tự nhiên người ta sẽ hết đam mê, không lệ thuộc nữa. Nếu còn một chút lưu luyến nào, chỉ cần thêm ít nhiều nghị lực nữa, người ta cũng dừng lại được.

Với một phạm vi thu hẹp là tu thân, chúng ta sẽ không có tham vọng tìm hiểu thấu đáo về mọi loài vật. Hiện nay mọi loài vật là đối tượng tìm hiểu của nhiều môn học như: vật lý, địa lý, nhân chủng học… Với sự chia nhỏ các loài vật ra thành nhiều môn học, cùng với sự giúp đỡ của nhiều máy móc tinh vi, thế mà các nhà bác học cũng chưa có thể thấu tỏ hết về vật. Huống chi một người học về ngành minh triết lại có thể ôm đồm muốn “cách vật” được hết mọi thứ, hiểu cho cùng cái lý của mọi vật. Có tham vọng như thế chẳng là quá đáng và không tưởng ư? Vậy chúng ta chỉ bàn đến việc “cách vật” có liên hệ tới việc tu thân mà thôi.

Lấy ví dụ: một người mê ăn uống, rượu chè, nghiện thuốc, ham sắc dục. Nếu người ấy muốn tu thân để làm sáng tỏ minh đức thì phải “cách vật” ra sao?

Trước hết hãy hướng công phu “cách vật” về các món ăn. Một người thích ăn những cao lương mỹ vị, bởi vì hoặc người ấy tưởng rằng những cao lương mỹ vị bổ béo, làm cho thân xác khỏe mạnh, làm cho tinh thần minh mẫn, khôn ngoan, sảng khối; hoặc người ấy bị quyến rũ bởi mùi thơm, vị ngon, dáng vẻ hấp dẫn… Nếu bây giờ người ấy tìm hiểu đến cùng món cao lương mỹ vị (cách vật), sẽ thấy nó có những chất tạo nên tình trạng dị ứng gan làm cho ngứa ngáy, có nhiều mỡ gây nên tình trạng mỡ bọc tim, có nhiều cholestérol làm tắc nghẽn mạch máu, có nhiều calci tạo nên chứng sỏi thận, có nhiều năng lượng (calori) làm cho hoa mắt váng đầu, hoặc có thể làm cho tinh thần mờ tối mất sáng suốt, hoặc tạo nên tính ghen tuông, giận hờn…

Thứ đến, hãy hướng công phu “cách vật” về rượu. Có nhiều thứ rượu, được chế bằng mễ cốc, hoa quả… được ủ men. Riêng về rượu đế, men bao gồm nhiều vị thuốc nóng, trong đó có quế là một dược phẩm cực nóng. Do đó, rượu nào cũng nóng. Uống rượu nhiều có thể bị chai gan, tim đập nhanh, thần kinh bị rối loạn, khiến cho tinh thần không tự làm chủ được thân tâm nữa…

Tiếp nữa, hãy hướng công phu “cách vật” về thuốc. Trong các loại ma túy, thuốc lào, cho đến thuốc lá là nhẹ nhất, nhưng đều gây nghiện. Trong thuốc lá có chất nicotine; khi đọng vào phổi sẽ làm trở ngại việc hấp thụ dưỡng khí, gây ho hen và có thể tạo nên chứng ung thư phổi…

Để đối trị khuynh hướng đam mê sắc dục, ở Ấn Độ xưa, các nhà tu Phật đã vận dụng phép quán, trong đó có phép quán thân xác các động vật chết, từ lúc mới chết đến lúc hoại rữa. Việc “cách vật” này cho người ta thấy vẻ đẹp thân xác chỉ là hư ảo, không có gì đáng quí trọng, đáng phải lệ thuộc; từ đó, sự đam mê sắc dục có thể chấm dứt hoặc giảm bớt.

Tương truyền rằng vào hồi Đức Thích Ca cùng đệ tử Ananda, đồng thời cũng là em họ của ngài đi hoằng dương giáo pháp, có một nữ thí chủ cứ bám riết theo Ananda, bởi vì ông này rất đẹp trai. Một hôm, Ananda bạch Phật rằng nếu ngài không cứu chắc ông không thể tu được. Hôm sau, vừa thấy nữ thí chủ hiện diện, Ngài vời lại chất vấn về lý do đeo đuổi Ananda. Người nữ ấy đã thành thật giải trình về nỗi đam mê của mình, đại ý rằng: vì thấy Ananda quá đẹp, đẹp từ con mắt, đến cái mũi, cái miệng… Nghe xong, Đức Phật ôn tồn đặt câu hỏi về từng thứ: con mắt, cái mũi, cái miệng của Ananda, Ngài nói đại ý: giả như con mắt, cái mũi, cái miệng ấy bị bệnh hóa ra đổ ghèn, sổ mũi nhơ nhớp… hoặc sau này vào tuổi lão niên, răng rụng, má hóp… liệu rằng chúng còn đẹp chăng? Người nữ ấy đã im lặng lắng nghe, lộ vẻ buồn rầu và không đáp lại; bởi vì nàng nhận thấy quả thực, một lúc nào đó, con mắt xinh xắn ấy, cái mũi dễ thương ấy, cái miệng với đôi môi duyên dáng ấy sẽ trở nên xấu xí, hư hao… Thế là, từ đấy về sau, người nữ ấy không còn đeo bám Ananda nữa. Nàng đã giác ngộ về lẽ vô thường của tạo vật!

Đó là Đức Thích Ca đã dùng phép “cách vật” mà đối tượng (vật) được xét ở đây chính là người đệ tử đẹp trai Ananda, để giúp cho người nữ thí chủ được giác ngộ.

Như vậy, việc “cách vật” (tìm xét đến cùng sự vật) khiến cho người ta hiểu biết thấu đáo về sự vật. Trên đây chỉ là một vài ví dụ nhỏ trong trăm ngàn ví dụ về “cách vật”. Nếu người ta đều “cách vật” đến nơi đến chốn, thì sẽ không còn lệ thuộc vào vật nữa; và mọi điều xấu, mọi tội ác đều có thể giải trừ.

Do đó, Khổng tử dùng cách nói đảo lại để nhấn mạnh đến quá trình cần phải theo, làm cho thiên hạ được thái bình:

“Vật cách, nhi hậu tri chí. Tri chí, nhi hậu ý thành. Ý thành, nhi hậu tâm chính. Tâm chính, nhi hậu thân tu. Thân tu, nhi hậu gia tề. Gia tề, nhi hậu quốc trị. Quốc trị, nhi hậu thiên hạ bình.” (Sự vật được xét đến cùng rồi sau mới hiểu biết thấu đáo. Hiểu biết thấu đáo rồi sau mới có lòng chính đáng. Lòng chính đáng rồi sau mới có thân được sửa. Thân được sửa rồi sau mới có nhà được điều chỉnh. Nhà được điều chỉnh rồi sau mới có nước được sửa trị. Nước được sửa trị rồi sau thiên hạ mới được thái bình.)

Sự vật có được xét đến cùng, chúng ta mới biết được những chi tiết về tính chất và những tác dụng của nó đối với con người. Như thế mới là hiểu biết thấu đáo về sự vật. Đành rằng “thiên địa vạn vật nhất thể”, mọi vật đều xuất hoạt từ đại năng lực Thái Cực, cùng có một mẫu số chung về “âm dương nhị khí”, nhưng vì độ số âm dương khác nhau, cho nên mọi vật có những tính chất và tác dụng khác nhau. Biết điểm chung mà không biết những điểm riêng của vật không thể vận dụng tốt được. Vì vậy sự hiểu biết thấu đáo sẽ làm cho ý được thành thật.

Trước một sự quyến rũ xấu nào đó của vật, có lời dạy hay luật buộc phải tránh; nhưng nếu thiếu “trí tri” (hiểu biết thấu đáo), thì ý không thành thật muốn tránh. Người ta giữ luật chỉ vì bị bắt buộc mà không có sự hưởng ứng tích cực, hoàn toàn. Như thế, giữ luật chỉ là một sự giả dối. Ý đã giả dối thì tâm không chính đáng được; nếu có hành động tốt hay nói điều tốt cũng chỉ là che mắt thế gian.

Nay do “cách vật” mà có “trí tri”, người ta sẽ không bị mê hoặc, quyến rũ, và ý mới thành thật đi trong điều thiện.

Có ý thành thật thì sẽ có tâm chính đáng. Có tâm chính đáng thì sẽ sửa được những thói hư tật xấu; do đó mới thành tựu việc tu thân. Thành tựu việc tu thân mới có thể nên gương mẫu cho vợ con bắt chước; do đó việc tề gia thành tựu. Nếu ở cương vị vua một nước hay bậc lãnh đạo quốc gia thì việc tề gia thành tựu sẽ là một tấm gương lớn cho cả nước soi chung, ai ai cũng bắt chước; thế là đất nước được sửa trị. Đất nước được sửa trị thì không có nạn tham nhũng, hối lộ, trộm cắp, đói nghèo… mọi người yêu thương giúp đỡ nhau thì toàn dân được đoàn kết. Toàn dân đoàn kết thì không có nước nào dám xâm lược, trái lại phải đến giao hảo tốt. Vì thế, thiên hạ sẽ được thái bình.

Bên Tây phương đã chú trọng rất nhiều tới “cách vật”; nhưng mục đích của họ hướng tới việc chinh phục vật chất. Do đó, Tây phương thành công nhiều về khoa học thiên nhiên và họ đã hướng tới nền văn minh trục vật (đuổi theo vật chất). Về phía Đông phương, các thánh hiền luôn luôn hướng về Đạo; cá nhân hướng về Đạo thì trở nên thánh nhân; dân chúng hướng về Đạo thì thiên hạ thái bình. Cho nên mục đích của việc “cách vật” được ưu tiên nhắm tới việc tu thân.

Đó là lý do mà Khổng tử ân cần nhắc nhở trong lời cuối của phần Kinh:

“Tự thiên tử dĩ chí ư thứ nhân, nhất thị giai dĩ tu thân vi bản. Kỳ bổn loạn, nhi mạt trị giả, phủ hỹ. Kỳ sở hậu giả bạc, nhi kỳ sở bạc giả hậu, vị chi hữu dã: Từ Thiên tử cho tới người thường dân, tất cả đều phải lấy việc sửa mình làm gốc. Gốc rối loạn mà ngọn được sửa trị, chẳng có vậy. Nơi đáng dày lại mỏng mà nơi đáng mỏng lại dày, chưa hề có vậy.”

Không phải chỉ có con trẻ hoặc dân chúng mới cần sửa mình, mà ngay cả các quan cai trị và nhất là vua, vị lãnh tụ của một nước, lại càng cần phải sửa mình hơn nữa. Một người ở cương vị thường dân sống trong làng xóm xa xôi, hẻo lánh không sửa mình thì ít người biết đến và cũng chẳng quan trọng gì. Nhưng một ông vua sống ở kinh thành nếu không sửa mình, trái lại sống phóng túng, trụy lạc, xa hoa… thì cả nước đều biết. Vua đã không sửa mình theo đạo thì nêu gương cho các quan cho dân chúng làm sao được! Vua không sửa mình sẽ gây ra mối loạn trong hoàng cung và chẳng bao lâu cả triều đình sẽ rối loạn theo; thế là đất nước sẽ suy vong và sụp đổ trong sớm tối.

Nếu tính từ bốn bước cuối trong Bát điều mục “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” thì:

– Tu thân là gốc của tề gia, tề gia là ngọn của tu thân.

– Tề gia là gốc của trị quốc, trị quốc là ngọn của tề gia.

– Trị quốc là gốc của bình thiên hạ, bình thiên hạ là ngọn của trị quốc.

Chung qui “tu thân” là gốc của tất cả và “bình thiên hạ” là ngọn của tất cả. Tu thân mà không nên hay chẳng chịu tu thân (gốc hỏng) thì tề gia chẳng thành (ngọn hư). Tề gia chẳng thành (gốc hỏng) thì trị quốc không được (ngọn hư). Trị quốc không được (gốc hỏng) thì thiên hạ không được thái bình (ngọn hư).

Đó là ý nghĩa của lời Kinh: “Kỳ bổn loạn, nhi mạt trị giả, phủ hỹ: gốc rối loạn mà ngọn được sửa trị, chẳng có vậy.”

Lẽ ra cần phải nỗ lực tu thân, mà không tu thân, không sửa lỗi lầm của mình, người chồng, người cha lại đi chê trách vợ con, thậm chí đánh vợ, mắng con, bắt họ vào kỷ luật do mình áp đặt!