Trẻ nhỏ có một loại sức mạnh bí ẩn, sức mạnh này có thể dẫn dắt chúng ta tiến vào một tương lai tươi sáng. Nếu thật sự muốn đổi mới thế giới này, giáo dục phải coi phát triển tiềm năng của trẻ là mục tiêu hàng đầu. Cuốn sách này là một phần trong tư tưởng đang không ngừng phát triển của nhân loại, cũng là một phần nội dung trong việc bảo vệ tiềm năng vận động to lớn của trẻ. Bản thân chúng ta cũng đang nằm trong sự vận động ấy. Thế giới ngày hôm nay đang không ngừng phân tranh. Và để tái thiết thế giới tương lai, con người hôm nay đang ấp ủ và đưa ra hàng loạt kế hoạch. Giáo dục được số đông coi là phương pháp tốt nhất để thực hiện việc tái thiết thế giới, nhưng không ai có thể phủ nhận rằng trí tuệ của con người vẫn còn cách xa so với nhu cầu phát triển văn minh nhân loại.
Tôi cũng cho rằng, sự tiến bộ của con người ngày nay chưa thể giúp nhân loại thực hiện được những lí tưởng cao xa, xây dựng xã hội hài hòa, hòa bình và xóa bỏ chiến tranh. Bản thân con người cũng chưa có sự chuẩn bị kĩ lưỡng để khống chế và điều khiển mọi việc và thực hiện mục tiêu của mình. Ngược lại, họ vẫn luôn ở trong trạng thái bị động trong quá trình giải quyết mọi thứ.
Tuy được coi là biện pháp tốt nhất nâng cao năng lực con người, nhưng giáo dục vẫn chỉ dừng lại ở chỗ tiến hành giảng dạy những “tư tưởng” mà thôi. Biện pháp nâng cao năng lực con người bằng giáo dục này và những quan điểm lạc hậu cũng không khác nhau là mấy – vốn không có tính mới lạ và tính xây dựng.
Tôi vốn không nghi ngờ những đóng góp của triết học và tôn giáo trong quá trình hoàn thành sứ mệnh này. Thế nhưng trong xã hội văn minh này liệu có được bao nhiêu triết gia thật sự? Trong quá khứ, số này là không nhiều và cũng sẽ không tăng lên bao nhiêu trong tương lai! Chúng ta đã từng có những tiêu chuẩn và lí tưởng cao xa, những lí tưởng và tiêu chuẩn này đã trở thành nội dung chủ yếu trong giáo dục nhưng chiến tranh và xung đột không vì thế mà ít đi. Nếu giáo dục chỉ là kế thừa tri thức theo như những quan niệm lỗi thời thì giáo dục sẽ không thể mang lại cống hiến gì cho tương lai của con người. Bởi vì một khi trình độ phát triển của con người trở nên trì trệ thì kế thừa tri thức liệu có ích lợi gì? Ngược lại, chúng ta cần phải xem xét một loạt những nhân tố mà trước đây chưa ai nghĩ tới hoặc bị coi nhẹ như nhân cách xã hội, sức mạnh thế giới mới… Những nhân tố này lại chỉ có thể được phát huy bởi trẻ em, vì chính trẻ em sẽ bảo vệ sự trường tồn của loài người.
Trẻ em có một loại sức mạnh bí ẩn, sức mạnh này sẽ dẫn dắt chúng ta bước vào một tương lai tốt đẹp hơn. Nếu thật sự muốn thay đổi thế giới này thì giáo dục phải coi phát triển tiềm năng của trẻ là mục tiêu hàng đầu.
Ngày nay, hoạt động tâm lí ở trẻ sơ sinh đã bắt đầu nhận được sự quan tâm đúng mức. Nhiều chuyên gia tâm lí đã bắt đầu tiến hành quan sát tỉ mỉ sự phát triển của trẻ sơ sinh ngay từ lúc các bé mới ra đời được ba giờ đồng hồ. Một số chuyên gia tâm lí khác – sau những nghiên cứu chuyên sâu – đã đưa ra kết luận rằng hai năm đầu đời chính là khoảng thời gian quan trọng nhất trong cuộc đời con người.
Quá trình hình thành nhân cách đã sớm bắt đầu ngay từ khi một sinh linh cất tiếng khóc chào đời. Quan điểm có chút màu sắc thần bí này đã đưa đến một kết luận kì lạ: Giáo dục phải bắt đầu ngay từ khi một đứa trẻ vừa được sinh ra. Sở dĩ nói rằng kết luận này kì lạ là vì, theo lẽ thường chúng ta chẳng thể nào dạy dỗ một đứa trẻ sơ sinh, thậm chí là dạy dỗ một đứa trẻ chưa đầy 2 tuổi cũng còn rất khó khăn. Chúng ta sẽ dạy gì cho những đứa trẻ thậm chí còn chưa hiểu chúng ta nói gì, khi mà ngay cả lưỡi của trẻ cũng chưa thể trở nên linh hoạt? Phải chăng người ta đang muốn nói tới việc giáo dục ý thức vệ sinh cho trẻ? Không! Hai chữ “giáo dục“ ở đây mang một ý nghĩa sâu sắc hơn thế.
Giáo dục trong giai đoạn trẻ vừa mới chào đời có nghĩa là giúp trẻ phát triển những năng lực tinh thần tiềm tàng. Hay nói một cách khác, chúng ta không thể sử dụng phương pháp giáo dục bằng cách thuyết giảng như truyền thống.
Những nghiên cứu gần đây đã chứng minh trẻ nhỏ có những năng lực tinh thần đặc biệt. Và điều này đã vạch ra một con đường mới cho các chuyên gia giáo dục. Con đường này không giống như mọi con đường trước đây và từ trước đến nay chưa được mọi người xem trọng, nó có mối liên hệ chặt chẽ với thế giới tinh thần của con người. Sức sáng tạo và tiềm năng của trẻ nhỏ suốt hàng nghìn năm qua vẫn chưa được con người chú ý tới. Kể từ khi xuất hiện trên trái đất này, nhân loại chưa nghĩ tới việc khám phá những tiềm năng vô cùng to lớn trong bản thân mình, kể cả cho tới ngày nay khi nhân loại đã có được những bước tiến vĩ đại thì vẫn chưa chú ý tới những tài sản quý giá trong thế giới tinh thần của trẻ nhỏ.
Kể từ khi con người xuất hiện, tiềm năng này đã bị xem nhẹ. Mãi cho tới gần đây mới có người đề cập đến sự tồn tại của nó. Ví dụ, Karel nói: “Giai đoạn sơ sinh thật sự rất đáng được quan tâm. Chúng ta nên tận dụng mọi cách thức giáo dục khả thi và thiết thực để khai phá giai đoạn này, bởi nếu bỏ lỡ nó thì sau này sẽ không có cách gì bù đắp lại được. Chúng ta chớ nên coi thường mà nên dốc sức tìm hiểu về giai đoạn sơ sinh này”.
Những nghiên cứu có liên quan tới hai năm đầu đời của một đứa trẻ đã mở ra cho chúng ta một cánh cửa rộng lớn mà ở đó chúng ra sẽ phát hiện ra những quy luật kiến tạo nên thế giới tinh thần của con người từ trước tới nay chưa ai biết đến. Chính trẻ em sẽ bày ra những quy luật ấy trước mắt chúng ta. Chúng ta sẽ được khám phá những hoạt động tinh thần hoàn toàn không giống với thế giới của người trưởng thành, đây chính là “con đường mới” mở ra cho các nhà giáo dục. Không phải các giáo sư áp đặt kiến thức tâm lí học lên trẻ em, mà chính là trẻ em sẽ chỉ dạy cho giáo sư về sự phát triển tâm lí của chúng.
Điều này nghe qua thì rất khó hiểu, nhưng bằng cách từ từ đi sâu xem xét, mọi chuyện sẽ dần được sáng tỏ hơn. Trẻ em có một tâm hồn có thể hấp thu kiến thức và có năng lực tự học hỏi. Xin lấy một ví dụ đơn giản để chứng minh điều này: Trẻ em rồi sẽ biết nói thứ ngôn ngữ mà cha mẹ mình nói, nhưng đối với một người trưởng thành thì học một ngôn ngữ mới thật chẳng dễ dàng gì. Chẳng cần tới thầy giáo chỉ dạy từng câu từng chữ, trẻ vẫn biết cách sử dụng danh từ, động từ, tính từ một cách rất chính xác và nhuần nhuyễn.
Nghiên cứu sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ em thực sự là một hoạt động rất lí thú. Tất cả những người đã từng dành thời gian nghiên cứu hoạt động này đều đồng ý rằng giai đoạn học nói đầu tiên – học cách dùng từ đơn và tên gọi là một giai đoạn có tính cố định, dường như được bố trí sẵn vậy. Trẻ dường như ngoan ngoãn và nghiêm túc tuân theo một thời gian biểu nghiêm khắc mà tạo hóa đã định đoạt cho mình, giống như đang theo học một ngôi trường cực kì quy củ. Cùng với thời gian biểu nghiêm khắc này và những nỗ lực không ngừng, trẻ sẽ bắt đầu học được những thành phần ngôn ngữ bất quy tắc và những cấu trúc ngữ pháp.
Dường như mỗi đứa trẻ đều có một người thầy cần mẫn và tài giỏi, và ngôn ngữ mà con người có thể sử dụng lưu loát nhất chính là thứ ngôn ngữ được học trong những năm đầu đời. Không những thế, sau khi đã lớn lên và học thêm một thứ tiếng khác thì ngay cả những học giả uyên bác nhất cũng không thể dạy trẻ nói được thứ tiếng ấy một cách thành thạo như tiếng mẹ đẻ.
Vì vậy, chắc chắn có một sức mạnh tinh thần đang phát huy sức mạnh hỗ trợ trẻ phát triển. Điều này không chỉ thể hiện ở phương diện ngôn ngữ. Bởi vì một đứa trẻ 2 tuổi đã có thể nhận biết tất cả con người và sự vật xung quanh mình. Biết được điều này thì chúng ta mới hiểu rằng trẻ nhỏ đã học được rất nhiều thứ và nhờ đó mà thế giới tâm hồn trẻ dần dần trưởng thành hơn. Như vậy mọi hiểu biết của chúng ta đã bắt đầu hình thành từ giai đoạn sơ sinh vàđặc biệt là trong hai năm đầu đời. Trẻ nhỏ không những phải nhận thức những sự vật xung quanh, học cách lí giải và thích nghi với môi trường sống, mà cả những kiến thức phức tạp khác như trí tuệ, tín ngưỡng và tình yêu đối với dân tộc và xã hội cũng được hình thành trong giai đoạn ấu thơ. Dường như tạo hóa đã khiến trẻ nhỏ không hề chịu ảnh hưởng bởi những cách thức tư duy của người lớn mà tiến hành học tập theo cách riêng của chúng. Trước khi trí tuệ của người lớn kịp chiếm cứ và thay đổi nội tâm trẻ, trẻ đã hoàn thành việc kiến thiết cơ cấu tâm lí của mình.
Năm 3 tuổi, trẻ em đã xây dựng được nền tảng nhân cách riêng, và cho tới lúc này mới bắt đầu cần tới sự giáo dục đặc biệt của nhà trường. Bởi trẻ đã có được những thành tựu lớn đến vậy trong giai đoạn này nên người ta nói: Một đứa trẻ lên ba giống như một người lớn thu nhỏ vậy. Các chuyên gia tâm lí khẳng định rằng, người lớn chúng ta phải học tập vất vả suốt 60 năm mới có thể học hết những thứ mà một đứa trẻ chỉ học trong ba năm. Các chuyên gia tâm lí thường dùng câu nói sau để nhấn mạnh ý nghĩa trên: “Một đứa trẻ 3 tuổi đã thực sự là một người lớn.” Nhưng khả năng học hỏi từ môi trường xung quanh vẫn chưa được phát huy một cách triệt để.
Trẻ em thường bắt đầu tới trường mẫu giáo vào lúc 3 tuổi, trước đó không ai có thể trực tiếp chỉ dạy trẻ, nhưng trẻ vẫn chứng tỏ cho chúng ta thấy sự vĩ đại của trí tuệ con người. Lúc này chúng ta vẫn chưa mang lại cho trẻ một trường học thực thụ mà chỉ là một căn phòng cho trẻ nhỏ. Trẻ có thể học được nhiều điều thông qua môi trường xung quanh chứ không cần sự dạy bảo trực tiếp nào. Có những đứa trẻ ở trường của chúng tôi có xuất thân từ tầng lớp dưới trong xã hội, nhưng vẫn biết đọc và biết viết trước 5 tuổi. Nếu có ai đó hỏi chúng: “Ai đã dạy các cháu viết chữ?” Chúng thường sẽ ngạc nhiên đáp lại rằng: “Dạy ư? Chẳng có ai dạy cháu cả.”
Việc một đứa trẻ bốn tuổi rưỡi biết viết chữ xem ra có chút kì lạ, bởi lúc này trẻ nhỏ còn chưa có bất cứ nhận thức nào về việc học hành. Vậy nên giới truyền thông bắt đầu bàn tán về quan điểm “tiếp nhận văn hóa một cách tự nhiên” này. Các chuyên gia tâm lí rất muốn biết liệu những đứa trẻ ở trường của chúng tôi có giống như mọi đứa trẻ bình thường khác hay không. Chính chúng tôi cũng đau đầu vì vấn đề này suốt một thời gian dài. Trải qua nhiều lần thử nghiệm, cuối cùng chúng tôi đã có thể chính thức kết luận rằng: Mỗi đứa trẻ được sinh ra đều đã mang sẵn trong mình năng lực “thẩm thấu” văn hóa. Chúng tôi cũng từng tự hỏi nếu kết luận này là đúng, nếu trẻ nhỏ có thể tiếp nhận văn hóa một cách dễ dàng đến thế, vậy còn những phương diện khác thì sao? Qua thực nghiệm, chúng tôi lại phát hiện trẻ nhỏ học hỏi những thứ khác còn nhanh hơn cả học đọc, học viết. Ví dụ, trẻ có thể dùng phương thức rất đơn giản và tự nhiên, cũng không vất vả chút nào để nhận thức và học hỏi những kiến thức về thực vật, động vật, tính toán, địa lí.
Vì vậy chúng tôi cho rằng, giáo dục không có nghĩa là giáo viên giảng cho học sinh nghe, mà giáo dục là quá trình con người phát triển một cách tự nhiên. Giáo dục không phải do thầy cô giáo đem lại mà là những điều trẻ tự lĩnh hội được thông qua môi trường xung quanh. Nhiệm vụ của giáo viên không phải là giảng bài mà là tạo ra một môi trường đặc thù, chuẩn bị và bố trí một loạt các hoạt động văn hóa cho trẻ.
Tôi đã tiến hành thực nghiệm ở các quốc gia khác nhau suốt 40 năm. Cùng với việc lũ trẻ ngày càng lớn, rất nhiều bậc phụ huynh mong muốn tôi kéo dài thời gian thực nghiệm. Chúng tôi phát hiện ra rằng, hoạt động cá nhân là một yếu tố kích thích và đẩy mạnh sự phát triển. Điều này phù hợp với cả trẻ em thuộc độ tuổi trước khi đến trường, tiểu học và các cấp học cao hơn nữa.
Những thực nghiệm mới cũng chứng minh một điều: Không chỉ đối với giáo dục và nhà trường mà đối với mỗi cá nhân cũng vậy, nếu bản chất của con người được tự do phát triển và đạt được những thành tựu to lớn thì hẳn tinh thần của anh ta chưa từng phải chịu đựng một sự áp bức nào.
Vì vậy chúng tôi cho rằng, tất cả những hành động cải cách giáo dục đều phải bắt đầu từ nền tảng cá tính con người. Con người phải trở thành trọng tâm của giáo dục, chúng ta phải hiểurằng con người không đợi đến khi học đại học mới lĩnh hội tri thức, mà quá trình học hỏi đó đã bắt đầu ngay từ khi được sinh ra và lượng tri thức được tích lũy nhiều nhất và tập trung nhất là vào ba năm đầu đời. Trong khoảng thời gian ấy, chúng ta cần dành cho trẻ nhiều sự quan tâm hơn. Nếu nghiêm túc tuân thủ nguyên tắc này, chúng ta sẽ không thấy trẻ em là một gánh nặng mà là một tạo vật vĩ đại và kì diệu nhất của tạo hóa. Chúng ta sẽ nhận ra không phải mình đang đối mặt với một sinh linh chỉ biết xin sự giúp đỡ, cũng không phải là một con người cần chúng ta truyền thụ trí tuệ mà ngược lại, sự trưởng thành của trẻ sẽ mang đến những tư liệu quý giá cho kho tàng tư tưởng của chúng ta. Cùng với tiềm năng thiên phú của mình, trẻ sẽ học tập không biết mệt mỏi, tuân thủ theo một thời gian biểu nghiêm ngặt và cuối cùng sẽ tạo nên một tác phẩm kì diệu nhất trong vũ trụ bao la này – con người.
Là thầy cô giáo, chúng ta chỉ có thể hỗ trợ sao cho quá trình này diễn ra thuận lợi, giống như một đầy tớ hầu hạ chủ nhân mà thôi. Vì vậy chúng ta sẽ trở thành người chứng kiến sự phát triển tinh thần của con người, một “con người” hoàn toàn mới mẻ. Và từ đó, con người đã thoát khỏi những vụn vặt nhỏ nhoi, bắt đầu chỉ đạo và kiến tạo tương lai của chính mình.
❁ ❁ ❁
Ảnh: Viktor Jakovlev on Unsplash