Chương 11. Cáo Tử Thượng

Mạnh Tử nói: “Sự sống gọi là tính, cũng như cái gì trắng được gọi là trắng ư?”

Đáp: “Vâng.”

“Cái trắng của lông trắng cũng như cái trắng của tuyết trắng; cái trắng của tuyết trắng cũng như cái trắng của ngọc trắng ư?”

Đáp: “Vâng.”

“Vâng, thế thì tính con chó cũng như tính con trâu; tính con trâu cũng như tính con người ư?”

BÌNH GIẢI:

Trên thế gian, có nhiều sự sống: sự sống của loài thảo mộc, sự sống của các động vật và sự sống của loài người. Cáo Tử định nghĩa: “Sự sống gọi là tính”, tức là vơ đũa cả nắm, cho tất cả sự sống của các loài đều gọi là tính cả; cũng như cho tất cả các vật gì có màu trắng đều gọi là trắng như nhau cả.

Cáo Tử đã không phân biệt được màu trắng của lông trắng khác màu trắng của tuyết trắng; lại cũng không phân biệt được màu trắng của tuyết trắng khác màu trắng của ngọc trắng. Vì thế, có thể suy ra Cáo Tử không phân biệt được tính của thực vật khác tính của động vật, không phân biệt được tính con chó khác tính con trâu, tính con trâu khác tính con người.

Cáo Tử thật không có khả năng phân biệt, hay Cáo Tử cố tình đánh đồng đều tính các loài như nhau cho giản tiện?

Dù thế nào chăng nữa, điều đó chứng tỏ cái học của Cáo Tử quá thiển cận, sự suy tư của Cáo Tử quá nông nổi vậy. Lý do chẳng qua là Cáo Tử đã có một thành kiến bất di bất dịch về bản tính con người. Ông đã cho rằng bản tính con người là trung tính, không thiện, không ác (như cây kỷ kiễu, như nước không phân đông tây). Từ thành kiến này, ông đã gọi sự sống là tính, và đánh đồng đều tính người và tính vật như nhau, bởi vì cả người lẫn vật đều có sự sống như nhau, đều hiện diện trong một khoảng không gian và thời gian nhất định.

Thực ra, quan điểm của Cáo Tử không phải chỉ đưa đến một kết luận thô thiển, mà nó còn đưa đến một hậu quả nguy hiểm hơn; đó là: giản lược tính (phần linh minh sâu sắc của tinh thần con người) vào sự sống của thân xác.

Không ngờ giữa Cáo Tử thời Chiến Quốc và một số triết gia hiện sinh Tây phương bây giờ lại có quan điểm tương tự nhau. Khi triết gia hiện sinh quan niệm “Tôi là xác tôi” (Je suis mon corps), có phải họ đã đồng quan điểm với Cáo Tử cho rằng chính sự sống thân xác là bản tính con người?

4. Cáo Tử nói: “Thích ăn, thích vẻ đẹp, bản tính vậy. Điều nhân ở bên trong, chẳng phải ở bên ngoài. Điều nghĩa ở bên ngoài, chẳng phải ở bên trong.”

BÌNH GIẢI:

Cáo Tử vẫn lý luận xoay quanh vấn đề bản tính con người. Ông cho rằng tính thích ăn, thích vẻ đẹp đều là bản tính cả vì chúng nội tại trong con người. Trong bản tính có điều nhân. Điều nhân là lòng yêu thương, nó cũng ở trong con người như tính thích ăn, thích vẻ đẹp vậy. Còn điều nghĩa là lẽ phải, được vận dụng khi giao tiếp với người khác. Cáo Tử cho rằng điều nghĩa ở ngoài bản tính, bởi vì nó lệ thuộc vào người khác.

Mạnh Tử chất vấn Cáo Tử về vấn đề “nhân ở bên trong, nghĩa ở bên ngoài” cho ra lẽ.

Cáo Tử nêu ví dụ để giải thích: khi tôi thấy người kia lớn tuổi (bỉ trưởng), tôi tôn trọng người lớn tuổi ấy (trưởng chi). Xét theo ngữ pháp, chữ “trưởng” thứ nhất là tính tự (adjectif), chữ “trưởng” thứ hai là động tự (verbe). Với chức năng động tự, “trưởng” là tôn trọng. Với chức năng tính tự, “trưởng” là lớn tuổi, cao niên, già.

Cáo Tử lý luận: cái tuổi lớn của người ấy chẳng phải ở nơi tôi (phi hữu trưởng ư ngã dã); cho nên điều nghĩa (sự tôn trọng) lệ thuộc vào người lớn tuổi, hẳn ở ngoài tôi. Cũng như có vật kia trắng (bỉ bạch) mà tôi nhận thấy là trắng (nhi ngã bạch chi); cái thấy của tôi lệ thuộc vào màu trắng ở bên ngoài tôi. Vì vậy, điều nghĩa là sự tôn trọng hướng về người ngoài, cho nên điều nghĩa ở bên ngoài bản tính con người.

Mạnh Tử chất vấn trở lại; ông nêu một ví dụ khác: có một con ngựa trắng và môt người da trắng. Cứ coi như màu trắng của con ngựa không khác gì màu trắng của con người. Con ngựa thì lớn tuổi (trưởng mã) và con người cũng lớn tuổi (trưởng nhân). Vậy không biết có nên tôn trọng con ngựa lớn tuổi không khác gì tôn trọng con người lớn tuổi chăng? Trên thực tế, ta chỉ tôn trọng con người lớn tuổi thôi chứ! Tôn trọng con người lớn tuổi mới là điều nghĩa, chứ đâu phải tôn trong cái tuổi lớn là điều nghĩa. Thế thì điều nghĩa không phải lệ thuộc hoàn toàn vào cái bên ngoài là cái tuổi lớn (chẳng hạn như cái tuổi của con ngựa già).

Không chấp nhận lý luận của Mạnh Tử, Cáo Tử vẫn phân biệt điều nhân ở trong bản tính, điều nghĩa ở ngoài bản tính. Cáo Tử lý luận: Yêu em mình thì lòng yêu thương là điều nhân và nó ở bên trong mình.

Tôn trọng người lớn tuổi (người nước Sở lớn tuổi cũng như người đồng hương lớn tuổi) là hướng sự tôn kính vào cái tuổi lớn; chính cái tuổi lớn ở bên ngoài là đầu mối điều nghĩa, cho nên điều nghĩa vẫn ở bên ngoài.

Để thuyết phục Cáo Tử, Mạnh Tử quay về với tính ưa thích ăn ngon; tính ưa thích ăn ngon thuộc về bên trong mà Cáo Tử đã chủ trương ở trên. Mạnh Tử đưa ví dụ: ta thích ăn chả của người Tần (chả của người ngoài), ta cũng thích ăn chả của nhà ta (chả thuộc về ta, thuộc về trong). Cả hai trường hợp đều là ưa thích cả (trong và ngoài). Ưa thích chả của ta thuộc về nhân, ưa thích chả người Tần thuộc về nghĩa. Nói khác đi, yêu thương em là nhân, tôn trọng người lớn tuổi là nghĩa. Cả yêu thương và tôn trọng đều là những năng hướng tình cảm từ trong ta phát ra, vì thế cả nhân và nghĩa đều ở bên trong bản tính con người.

6. Công Đô Tử nói: “Cáo Tử nói rằng: ‘Tính không thiện, không bất thiện.’ Có người nói: ‘Tính có thể làm điều thiện, có thể làm điều bất thiện. Vậy nên, vua Văn, vua Vũ dấy lên, thì dân ưa thích điều thiện; vua U, vua Lệ dấy lên, thì dân ưa thích tàn bạo.’ Có người nói: ‘Có tính thiện, có tính bất thiện. Vậy nên, được ông Nghiêu làm vua thì có tên Tượng; có Cổ Tẩu làm cha, thì có ông Thuấn; có Trụ là con của ông anh được lên làm vua, thì có Vi tử Khởi, vương tử Tỷ Can.’ Nay nói rằng tính là thiện, hẳn là những người kia đều chẳng phải ư?”

Cứ như thế, ngày nọ tiếp ngày kia, lương tâm bị ngăn đi bít lại, cái khí lực hướng thiện được phục hồi ban đêm của họ không còn đủ để duy trì lương tâm, nhân nghĩa nữa. Thế là càng ngày, họ càng gần gũi với cầm thú, sống vô lương tâm như cầm thú. Thấy giống cầm thú như vậy, người ta lầm tưởng rằng họ chưa từng có khả năng tốt lành do Trời phú bẩm cho. Thực ra, sống như cầm thú đâu phải là tình trạng thực của con người?

Mạnh Tử đi đến kết luận: lương tâm, lòng nhân nghĩa của con người cần được nuôi nấng. Nếu được nuôi nấng tử tế, lòng nhân nghĩa ắt phát triển, khiến người ta có thể trở nên thánh nhân; không nuôi nấng, nhân nghĩa sẽ mất.

Khổng Tử cũng đồng ý như vậy: nếu biết giữ gìn thì lương tâm còn, bỏ đi thì lương tâm mất. Lương tâm bao gồm những phẩm tính tốt lành như: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín… Những phẩm tính ấy ra khỏi hay đi vào lòng người không có thời khóa nhất định. Vì là những phẩm tính siêu hình cho nên chúng không ở một nơi chốn cụ thể nào trong thân xác. Những phẩm tính siêu hình là thực tại thuộc về tâm linh.

9. Mạnh Tử nói: “Đừng ngờ rằng vua (Tề) là người không sáng suốt. Tuy có thứ cây dễ sống trong thiên hạ, một ngày đem phơi nắng, mười ngày chịu lạnh lẽo, thì chưa có năng lực sinh trưởng được. Ta cũng ít được yết kiến (vua). Ta thối lui, thì sự nguội lạnh đến với vua. Sao ta làm cho có chồi lộc được?

Trong Nho giáo, đức nhân thuộc phần Hình nhi thượng, đức nghĩa thuộc phần Hình nhi hạ. Đức nhân sở dĩ được coi là đức cao cả nhất, bởi vì đức nhân là một hoà lực giữa năng lực trời (thiên) và năng lực đất (địa). Nhờ năng lực trời (dưỡng khí, ánh sáng) và năng lực đất (sinh khí nuôi nấng) mà muôn vật mới có thể sống và phát triển được. Ở thánh nhân, hai năng lực trời đất kết hợp ở mức quân bình hoàn hảo nhất cùng với sự duy trì được tính bản nhiên tinh tuyền thánh thiện, cho nên thánh nhân được đứng trong hàng Tam tài: Thiên Địa Nhân. Ở tầm mức phổ thông, đức nhân là đức ái nối kết người với người, tạo nên tình yêu thương khăng khít.

Đức nghĩa tuy thấp hơn đức nhân, nhưng lại là đức cần thiết trong tương giao xã hội. Đức nghĩa là con đường mà mọi người cần phải bước đi trên đó thì mới là người chân chính. Sách Lễ Ký chia đức nghĩa ra thành Thập nghĩa: “Phụ từ, tử hiếu, huynh lương, đệ đễ, phu nghĩa, phụ thính, trưởng huệ, ấu thuận, quân nhân, thần trung.” (Lễ Ký: Lễ Vận)

Phụ từ: cha mẹ phải thương yêu con cái.

Tử hiếu: con cái phải yêu kính, hiếu thuận với cha mẹ.

Huynh lương: anh chị phải tốt lành với em.

Đệ đễ: em phải thương mến, kính trọng anh chị.

Phu nghĩa: chồng phải yêu quý, trọn tình với vợ.

Phụ thính: vợ phải nghe theo, chiều thuận ý chồng.

Trưởng huệ: người trên phải ban ơn cho người dưới.

Ấu thuận: người dưới phải vâng theo người trên.

Quân nhân: người cai trị phải có lòng nhân.

Thần trung: bề tôi phải trung thành.

Thập nghĩa là những tương quan hai chiều có qua có lại, đi với nhau từng cặp một. Nếu chỉ có một chiều, Thập nghĩa sẽ bị hỏng mất.

Nay người ta bỏ đường đi, tức là bỏ Thập nghĩa mà chẳng noi theo, xã hội ắt rối loạn. Nếu cha không từ, con không hiếu, anh không thương em, em không kính anh, chồng không yêu vợ, vợ không nghe chồng, người trên xử tệ với người dưới, người dưới chống lại người trên, vua bất nhân, bề tôi bất trung, thử hỏi đất nước có yên ổn không, mọi người có sống yên vui được nữa không?

Nay người ta để tâm mình đi mất, tức là không còn đức nhân để kết hợp năng lực trời, năng lực đất, không còn biết yêu tha nhân; người đó trở nên bệnh hoạn, cô thân, cố thế như kẻ lữ hành một mình đi trong sa mạc. Những con người mất đức nhân sẽ trở nên như sói rừng, cắn xé lẫn nhau, tranh ăn, hận thù rồi chết!

Bỏ đức nhân, đức nghĩa, đánh mất tâm, con người sẽ không khác loài cầm thú. Như vậy chẳng đáng thương sao?