Đại Học – Phần Truyện – Chương 10 – Trị Quốc Bình Thiên Hạ

Điều gì mình ghét ở người trên, đừng đem sai khiến người dưới; điều gì mình ghét ở người dưới, đừng đem phụng sự người trên; điều gì mình ghét ở người trước, đừng đem tiến hành với người sau; điều gì mình ghét ở người sau, đừng đem làm theo cho người trước; điều gì mình ghét ở người bên phải, đừng đem giao cho người bên trái; điều gì mình ghét ở người bên trái, đừng đem giao cho người bên phải. Như thế gọi là đường lối chuẩn mực vậy.

BÌNH GIẢI:

Xưa nay, người ta thường nghĩ muốn “bình thiên hạ” thì phải ra công tổ chức một guồng máy cai trị chặt chẽ, vững mạnh, đồ sộ, sẵn sàng dùng vũ lực cùng với những biện pháp khắt khe, ngặt nghèo để đàn áp; khiến cho dân chúng ngoan ngoãn như bầy cừu, không dám loạn động, chống đối. Tuy nhiên, đối với những ai đã từng để tâm nghiên cứu lịch sử các dân tộc, theo dõi kinh nghiệm cai trị của tiền nhân đều biết rằng dùng vũ lực để vỗ yên thiên hạ chỉ là hạ sách, là những biện pháp bá đạo nhất thời. Ảnh hưởng của chính sách ấy thật là ngắn ngủi: kết quả thật là tiêu cực. Kìa như chính sách của Vệ Ưởng, của Lý Tư và Tần Thủy Hoàng ở Trung Hoa vào thời Hậu Chiến quốc, bạo tàn, mạnh mẽ biết bao nhiêu, khiến dân chúng không dám thở mạnh, không dám mở miệng kêu than! Thế mà cuộc “bình thiên hạ” đó có kéo dài được bao lâu!

Tại sao vậy? Thưa rằng: giữa nhà cai trị và dân chúng không có “hoà”. Không có “hoà”, không thể có “bình” lâu dài được. Muốn có thái bình, ổn định lâu dài phải có hoà: hoà giữa người cai trị và dân chúng, hoà giữa mọi người trong dân. Hoà mới là thượng sách. Bàn về “hoà” tức là bàn về đạo lược. Như chúng ta đã biết, Đại học là sách bàn về đạo lược, là chính sách thượng tầng, là đường lối cốt lõi để trị nước, làm cho thiên hạ thái bình, an lạc.

Đất nước là một đại gia đình gồm nhiều gia đình; do đó đạo lược đối với đất nước cũng không khác gì đạo lược đối với gia đình: trị quốc cũng như tề gia. Chỉ có điều mở rộng thêm ra trong qui mô lớn mà thôi.

Ở phần trên đã nói: tề gia cần thể hiện các đức: hiếu, đễ, từ. Trong chương này nói: trị quốc cần thể hiện các đức: lão (hết lòng tôn kính) để hưng hiếu, trưởng (hết lòng trọng vọng) để hưng đễ, tuất (thương xót) để “bất bội.” lão, trưởng, tuất là mở rộng các đức hiếu, đễ, từ trong việc tề gia.

Trong gia đình, hiếu là tôn kính, làm vui lòng cha mẹ. Trong nước, làm người cai trị (vua, quan, công chức, cán bộ..) tức là đóng vai người trên (thượng). Người trên thì phải hết lòng tôn kính những người già trong dân (thượng lão lão). Chữ “lão” thứ nhất là động từ: hết lòng tôn kính. Chữ “lão” thứ hai là danh từ: những người già trong dân. Người cai trị phải coi những người già trong dân như cha mẹ của mình. Nếu người cai trị biết tôn kính người già, thì dân chúng sẽ bắt chước mà dấy lên đức hiếu: Hiếu với cha mẹ của họ (dân hưng hiếu).

Trong gia đình, đễ là tôn trọng đàn anh. Trong nước, làm người cai trị (người trên) phải hết lòng trọng vọng các bậc đàn anh trong dân (thượng trưởng trưởng). Chữ “trưởng” thứ nhất là động từ: hết lòng trọng vọng. Chữ “trưởng” thứ hai là danh từ: những bậc đàn anh, đàn chị trong dân. Bậc đàn anh, đàn chị trong dân là những hiền sĩ có tài năng, đức hạnh đáng làm gương mẫu cho đời. Người cai trị phải coi các hiền sĩ trong dân như anh, chị của mình; cần phải hết lòng trọng vọng, tham vấn hỏi han và nghe lời khuyên của họ; cho dù họ có sống ẩn dật nghèo hèn trong chốn quê mùa dân dã. Nếu người cai trị biết trọng hiền sĩ, khao khát nghe lời họ như khát nước, thì dân chúng sẽ bắt chước dấy lên đức đễ: tôn trọng anh chị của họ (dân hưng đễ). Hơn nữa, dân chúng còn đua nhau học tập, trau dồi tài năng, đức hạnh để trở nên những bậc hiền sĩ tài tuấn.

Trong gia đình, từ là ân cần giúp đỡ kẻ dưới. Trong nước, làm người cai trị phải biết thương xót, đối nghĩ chẩn cấp cho những kẻ mồ côi bần cùng (thượng tuất cô). Người cai trị phải xem những kẻ mồ côi bất hạnh như con cháu trong nhà mình, thường xuyên lưu tâm chiếu cố đến sự cô đơn túng thiếu của họ. Nếu làm được như vậy, dân chúng sẽ bắt chước mà dấy lên đức từ: thương xót, nâng đỡ lẫn nhau. Như thế, dân không còn dám làm điều trái nghịch (dân bất bội); và sự ngăn cách giữa người giàu, kẻ nghèo sẽ giảm bớt. Cả ba đức hiếu, đễ, từ (tuất) được phát khởi trong dân thì nước nhà được ổn định, không còn cảnh cướp bóc, trấn lột, giành giựt ngoài đường xá, chợ búa.

Tóm lại hiếu, đễ, từ là những đức cần thiết trong việc tề gia như thế nào thì lão, trưởng, tuất là những đức cần thiết như vậy trong việc trị quốc dẫn tới bình thiên hạ. Đó là những chuẩn mực, là đường lối khuôn thước (hiệt củ chi đạo) trong cõi nhân sinh.

Để cho rõ hơn nữa, người viết phần Truyện ở đây muốn thể hiện lý nhất quán trong đạo Nho bằng cách gắn liền đạo “hiệt củ” với đạo “trung thứ” trong sách Luận Ngữ. Khổng tử đã từng nói với Tăng Sâm: Ngô đạo nhất dĩ quán chi! (Đạo của ta có một lý mà xuyên suốt hết.)

Tăng Sâm đã diễn giải cái lý nhất quán ấy như sau: “Phu tử chi đạo trung thứ nhi dĩ hỹ. (Đạo của phu tử chỉ là giữ đạo trung và xử tốt với mọi người (thứ) mà thôi.) (Luận Ngữ: Lý nhân). Còn chính Khổng tử thì giải thích đạo “thứ” cho Tử Cống rằng: “Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân. (Điều gì mình không muốn, đừng làm cho người” (Luận Ngữ: Vệ Linh Công, 23).

Mặc dầu người viết phần Truyện đã nhắc tới đạo “thứ” ở chương 9 (Sở tàng hồ thân bất thứ, nhi năng dụ chư nhân giả, vị chi hữu dã. (Điều mà thân mình chẳng tự suy mình ra người, lại đem dạy bảo cho người, chưa hề có vậy.); nhưng ở đây, ông viết rành mạch, kỹ lưỡng hơn:

Trước (tiền), sau (hậu), trái (tả), phải (hữu) là bốn bên của người cai trị. Bốn bên chỉ chung những người xung quanh, ngang hàng bạn bè, đồng hành, đồng sự. Nếu mình ghét cách cư xử của người này thì mình đừng đem điều ấy cư xử, giao thiệp với người kia.

Trong sự giao thiệp giữa bạn bè, đồng hành, đồng sự cùng chia sẻ việc cai trị, tệ nhất là sự dối gạt, gây chia rẽ, kéo bè kéo cánh…

Làm người cai trị phải cố tránh những thói xấu ấy để giữ tình đoàn kết thì việc trị nước, an dân mới có kết quả tốt.

Tóm lại, người trên, người dưới, những người xung quanh đều là tha nhân của mình. Những gì mình không muốn thì mình đừng đem thi hành cho tha nhân. Đó là qui luật “suy kỷ cập nhân” (suy ta ra người); tất cả được tóm gọn trong chữ “thứ.” Đó chính là đạo hiệt củ, là “khuôn vàng thước ngọc” cho người cai trị và cũng là chuẩn mực cho mọi người. (Thử chi vị hiệt củ chi đạo.)

Đạo hiệt củ là đạo thống của nhân loại, đều được nhắc đến theo một cách nào đó trong các dân tộc, trong các nền văn minh.

Đôi khi, đạo thống ấy mang tính cách tích cực hơn như trong lời Khổng tử nói với Tử Cống:

“Phù nhân giả, kỷ dục lập nhi lập nhân, kỷ dục đạt nhi đạt nhân. (Phàm là người nhân, mình muốn lập thì lập cho người, mình muốn đạt thì đạt cho người.) (Luận Ngữ: Ung dã).

Sự tích cực này cũng thể hiện trong lời dạy của Đức Giêsu trong Tân Ước:

“Vậy mọi điều các ngươi muốn người ta làm cho mình, thì chính các ngươi cũng hãy làm cho người ta như thế: Lề luật cùng các tiên tri là thế đó.” (Matthêu: 7,12).

Đạo hiệt củ này, đối với thánh Phaolô, đã được diễn dịch thành lòng yêu mến:

“Nợ nần anh em không mắc gì với ai ngoài một điều là phải yêu mến nhau. Vì kẻ yêu người tất đã làm trọn Lề Luật. Quả thế các điều như: chớ ngoại tình; chớ giết người; chớ trộm cắp; chớ tham muốn, và nếu còn lệnh truyền nào khác thì cũng tóm lại trong điều này: Ngươi hãy yêu mến đồng loại như chính mình. Lòng yêu mến không xử ác với đồng loại. Vậy yêu mến là chu toàn cả Lề Luật.” (Roma: 13, 8 10)

Đoạn 2: Kinh Thi rằng: “Vui thay quân tử, cha mẹ của dân.” Điều gì dân thích, mình thích; điều gì dân ghét, mình ghét. Như thế gọi là cha mẹ của dân.

“Dư tiểu tử bất minh vu đức, tự để bất loại. Dục bại độ, túng bại lễ, dĩ tốc lệ vu quyết cung. Thiên tác nghiệt, do khả vi; tự tác nghiệt, bất khả quán. Ký vãng bội Sư, Bảo chi huấn, phất khắc vu quyết sơ. Thượng lại khuông cứu chi đức, đồ duy quyết chung. ” (Ta là con nít, không có đức tốt, thật là người bất hiền. Tham dục làm sai cả phép tắc, phóng túng làm trái cả lễ nghi, đến nỗi tự mình chóng mắc phải tội lỗi. Trời gieo cho tai vạ, còn có thể tránh được; tự mình làm nên tai vạ không trốn được nào. Trước kia, trái lời dạy của bậc Sư, Bảo, không hay lúc ban đầu. Nay nhờ ơn khuyên bảo cho, ngõ hầu mưu toan về sau này được trọn vẹn.” (Kinh Thư, Thái Giáp trung, 3; Thẩm Quỳnh dịch).

Về việc dùng ông Y Doãn trị nước, Khổng tử đã khen ngợi như sau: “Thang hữu thiên hạ, tuyển ư chúng, cử Y Doãn; bất nhân giả viễn hỹ. (Vua Thành Thang có thiên hạ, thì tuyển chọn trong dân chúng, cất nhắc Y Doãn; những kẻ bất nhân phải xa lánh.” (Luận Ngữ, Nhan Uyên, 21).

Vì Y Doãn có tài đức và bản lĩnh như vậy, cho nên dân chúng chiêm ngưỡng ông như nhìn ngắm núi Nam chót vót, vừa kính sợ, vừa mến phục. Hiện tượng này quả thực ứng vào quẻ Phong Địa Quan trong Kinh Dịch: 

“Tương dục thủ thiên hạ nhi vi chi, ngô kiến kỳ bất đắc dĩ. Thiên hạ thần khí, bất khả vi dã. Vi giả bại chi… (Hòng muốn lấy thiên hạ mà xoay, ta thấy không thể được. Thiên hạ là cái khí cụ thần diệu, không thể xoay được. Xoay thì thất bại…” (Đạo Đức Kinh, chương 29).

Nhà Ân lúc mở nghiệp với vua Thành Thang và Thái sư Y Doãn được tốt đẹp như thế. Nhưng về sau, vua Trụ thi hành những điều thất đức, làm mất lòng dân, nên đã bị Vũ Vương tiêu diệt. Kinh Thi, thơ Văn Vương, thiên Đại Nhã nhắc lại sự việc nhà Ân để cảnh giác con cháu:

Ân chi vị táng sư,

Khắc phối Thượng đế.

Nghi giám vu Ân:

Tuấn mệnh bất dị.”

(Nhà Ân hồi chưa mất dân

Hay kết hiệp với Thượng đế

Hãy coi nhà Ân làm mẫu:

Mệnh lớn không dễ dàng đâu.)

Chữ “sư” có nghĩa là đám đông, tức là dân chúng. “Nhà Ân hồi chưa mất dân” chỉ thời gian mà các vua nhà Ân còn giữ được đức trung chính, nhu thuận, nhún nhường, thương yêu dân như con. Kinh Thư ghi lại lời của vua Thành Thang như sau:

“Kỳ nhĩ vạn phương hữu tội, tại dư nhất nhân. Dư nhất nhân hữu tội, vô dĩ nhĩ vạn phương. Các ngươi ở vạn phương có tội, tội ở một mình ta. Một mình ta có tội, không lấy đến các ngươi ở vạn phương” (Kinh Thư: Thang Cáo, 8).

Câu này có nghĩa: vua Thành Thang cho rằng sở dĩ mọi người trong nước (vạn phương) làm điều sai trái (có tội) là do lỗi của nhà vua (tội ở một mình vua). Đó là lỗi không biết lo cho dân, tắc trách trong bổn phận trị dân của mình; còn vua có tội, mắc phải lỗi lầm gì, thì đó là chuyện cá nhân nhà vua, dân không phải chịu liên lụy.

Như thế, vua Thành Thang muốn một mình gánh tội thay cho toàn dân, nhận trách nhiệm trước dân, nhận lỗi trước Thượng đế. Thái độ thành khẩn này của vua Thành Thang đã chứng tỏ ông là một bậc thánh vương, hiền đức. Do đó, nhà Ân đã được lòng dân chúng. Vì vua Ân biết tự hạ mình xuống, cho nên đã được dân chúng nâng cao lên. Họ coi vua Ân như là Thiên tử (con của Trời); và tin rằng vua Ân được kết hiệp với Thượng đế (khắc phối Thượng đế).

như thế, có đất tức là có của (hữu thổ thử hữu tài). Có của tức là có cơ sở để làm cho dân giàu nước mạnh, để xây dựng nền móng thịnh vượng lâu dài cho cả dân tộc.

Tuy nhiên cần lưu ý đến chữ “dùng” ở đây. Người lãnh đạo đất nước và hàng ngũ cai trị phải biết cách “dùng” những của cải cho đúng chỗ. Làm thế nào để tránh tình trạng tham nhũng, lạm dụng của cải trong hàng ngũ cai trị. Làm thế nào để có sự quân bình của cải trong dân chúng: người có tài, có sức, chăm việc, khéo làm phải được hưởng nhiều hơn những kẻ kém tài, ít sức, vụng về, lười biếng… Của cải lại phải được tích lũy để súc tích nền tài chính, làm phong phú kho lẫm quốc gia. Của cải cần phải được trao đúng chỗ, chi đúng việc để thực hiện những kế hoạch xa, những công trình gần để mưu cầu hạnh phúc cho dân chúng.

Đoạn 3: Đức là gốc, của cải là ngọn. Gốc đặt ở ngoài, ngọn đem vào trong, ấy là tranh giành với dân bày ra việc cướp giật. Vậy nên, của cải họp lại, thì dân tản ra; của cải tản ra thì dân họp lại. Vậy nên, có lời ngang trái đưa ra, cũng có điều ngang trái theo vào; tiền của vào theo cách ngang trái, cũng đi ra theo cách ngang trái.

Về nghĩa hai chữ “tranh dân”, vào thời Pháp thuộc, Phan Bội Châu đã giải thích theo một hướng khác: “tranh cho được dân”. Có lẽ cụ Phan, với tâm thức của một chí sĩ cách mạng, đã bị ám ảnh về đường lối cai trị của thực dân Pháp, đã từng đương đầu với vũ lực của Pháp cho nên đã giải thích như vậy. Ông viết:

“Bởi vì không trau về đức mà chỉ đua về tài, đức mỏng tất nhiên dân không theo, dân không theo nên phải tranh cho được dân; muốn tranh cho được dân, tất nhiên phải dùng đến võ lực. Một phương diện đã thua kém vì đức, còn một phương diện lại tham lam vì của, tất bên này cướp bên nọ, bên nọ cướp bên này, diễn thành ra tấn tuồng đạo tặc (tranh dân, thi đoạt).

“‘Tranh dân’, nghĩa là muốn dân về mình mà dùng bằng cách chiến tranh. ‘Thi đoạt’, nghĩa là muốn của về mình mà dùng bằng ngón cướp bóc. Bốn chữ ấy chính là chính sách thực dân địa của đế quốc đời nay.”

(Khổng học đăng, Quyển II, trang 294).

Xem chừng, cụ Phan cả giận thực dân đế quốc thì nói thế; chứ thực ra hiện tượng “tranh dân, thi đoạt” (Tranh giành với dân, bày ra cướp giật) đã từng diễn ra trong thời phong kiến từ lâu rồi. Xưa nay, đâu đâu trên thế giới cũng có hiện tượng ấy. Đã đành thực dân đế quốc là những người ngoại bang chẳng thương dân mình cho cam! Ngay đến đồng bào ruột thịt, cùng một quốc tổ mà tranh đoạt như vậy, mới thật là đáng trách và đáng tiếc!

Của cải tuy được các nhà đạo đức coi là phụ thuộc, nhưng chính nó lại gây nên những biến động lớn trong lịch sử thế giới. Ở đây, việc thu gom của cải vào tay những nhà cai trị được gọi là hiện tượng “tài tụ”; việc chuyển của cải san sẻ vào tay dân chúng được gọi là hiện tượng “tài tán”. “Tụ” hay “tán” đều gây những hậu quả nghiêm trọng. Người viết phần Truyện nêu ra qui luật về những hậu quả này như sau:

“Thị cố, tài tụ, tắc dân tán; tài tán, tắc dân tụ: Vậy nên, của họp lại, thì dân tán ra; của tán ra thì dân họp lại.”

“Tài tụ” là tình trạng của cải trong dân bị vơ vét hết hoặc vào vua, vào quan, hoặc vào các hào phú tay chân của vua quan. Thế mà vua quan và tay chân chỉ là một thiểu số trong nước so với đại đa số là dân chúng. Tài tụ thì dân chúng nghèo xơ xác, thiếu cơm ăn, áo mặc, thiếu cả nhà cửa trú ngụ. Do đó, dân chúng chẳng những bị lầm than, mà còn phải tha phương cầu thực, tản lạc khắp nơi, bỏ hoang ruộng đất, trở thành những kẻ ăn mày nơi đất khách quê người. Đó là hiện tượng “dân tán”. Dân đã lưu tán đó đây, thì vua quan còn cai trị ai nữa; cho nên sớm muộn gì, triều đại có những người cai trị tranh đoạt đó cũng phải sụp đổ. Triều đại sụp đổ sẽ diễn ra hiện tượng ngược lại: đó là của cải tản ra, không còn gom vào tay một thiểu số nữa; hoặc của cải do dân mới làm ra không còn bị thu gom nữa. Vì thế, dân chúng sẽ bảo nhau họp lại, cùng nhau tái thiết đất nước (Tài tán, tắc dân tụ).

Quả thực “tài tụ, tắc dân tán; tài tán, tắc dân tụ” là một qui luật lịch sử từ ngàn xưa đến ngàn sau, không bao giờ sai chạy.

Vào khoảng thế kỷ 13, Khmer là một vương quốc giàu mạnh, văn minh rực rỡ. Thế mà sau 60 năm, tập trung sức của, sức người vào việc xây đế đô Angkor Watt (Đế thiên Đế thích), dân chúng Khmer đã tản lạc hết, bỏ lại sau lưng một hoàng cung nguy nga tráng lệ, vua quan đêm ngày truy hoan trong những vũ điệu mê hồn. Chẳng bao lâu, vương triều sụp đổ vì không có dân ủng hộ. Thế rồi, dân chúng cũng quên luôn cả Angkor Watt trong rừng sâu, không còn bén mảng tới nữa, khiến nơi này trở thành phế tích. Và sau đó, dân chúng lại tụ hội ở Phnom Pênh (Nam Vang) để mở ra một vận hội mới cho dân tộc Khmer.

Ai đã từng đọc Kinh Thánh Cựu Ước đều biết chuyện các vương triều Samari và Juda vào thế kỷ 8 trước Công nguyên, chỉ lo thu tích của cải, ăn chơi xa xỉ, không thiết gì đến hạnh phúc của dân. Đến khi đại quân Assur tiến vào, không có dân ủng hộ, quyết tử đương đầu, cả Samari và Juda trước sau kế tiếp nhau đại bại. Các vương hầu, khanh tướng, quí tộc… đều phải lưu đày sang đế quốc Balylone làm thân nô lệ. Quốc đô Jêrusalem bị tàn phá, dân Do Thái bị xiêu tán khắp nơi, gần 100 năm sau mới tái lập được đất nước.

Thời nay, qui luật “tụ, tán” này đã được một số nhà tư tưởng hé thấy, trong đó phải kể đến sử gia Hoa Kỳ Will Durant. Trong bộ Lịch Sử Văn minh, sau khi nghiên cứu cẩn thận các nền văn minh trên thế giới từ cổ đại, ông nhận thấy rằng của cải có khuynh hướng tụ, tán theo từng chu kỳ. Nếu của cải “tụ” vào tay một thiểu số người (vua, quan, phú hào…) thì sẽ gây nên một cuộc khủng hoảng lớn trong xã hội. Cuộc khủng hoảng sẽ dẫn tới một cuộc xô xát mà người ta thường mệnh danh là một cuộc cách mạng. Thế là của cải phải “tán” ra. Sau một thời gian “tán” ra, của cải lại được thu hom vào tay một thiểu số tư bản, tài phiệt mới: hiện tượng “tụ” tái xuất hiện. Và lại xảy ra một cuộc cách mạng mới trong xã hội. Chu kỳ này thường kéo dài trong khoảng trên dưới 100 năm!

Karl Marx cũng đã nhận thấy như vậy; cho nên vào thế kỷ 19 ông mới đưa ra “biện chứng” tư bản và vô sản; đồng thời kêu gọi giới vô sản đứng lên làm cách mạng giải quyết hiện tượng “tài tụ”!

Nếu hiện tượng “tụ, tán” cứ tái diễn như một qui luật của lịch sử thì cuộc đời chẳng đáng bi quan lắm sao? Có phương thế nào để giải quyết trọn vẹn hiện tượng ấy hay không?

Về phương diện kinh tế, hiện nay các nước tư bản Tây phương đã cố gắng giải quyết tình trạng “tài tụ” bằng cách thiết lập những đại công ty kinh doanh có sự tham gia dưới hình thức “cổ đông” của rất nhiều người, kể cả các thợ thuyền làm việc trong công ty, xí nghiệp… Các cổ đông này hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia việc kinh doanh của công ty để được chia phần lợi nhuận. Nơi diễn ra thường xuyên sự trao đổi, góp vốn của các “cổ đông” là thị trường chứng khoán. Biện pháp này tương đối đã tránh được sự thu gom của cải vào tay một thiểu số phú hào tài phiệt, đồng thời cũng tương đối tránh được tệ nạn “người bóc lột người”.

Trong tương lai, chưa biết các chế độ chính trị và kinh tế thế giới còn dẫn nhân loại tới đâu; nhưng hiện nay biện pháp này đã tạm hóa giải được biện chứng “tư bản và vô sản”, đã từng gây ra sự tranh chấp khắc nghiệt trong nhiều thế kỷ của nhân loại.

Tuy nhiên, sự giải quyết rốt ráo nhất phải diễn ra trong tâm hồn con người mà sách Đại học đã đề cập tới trong chương Truyện này. Đó là mọi người phải nhìn nhận “Đức là gốc, của cải là ngọn.” (Đức giả bản dã, tài giả mạt dã.). Lý do chính yếu tạo nên hiện tượng “tài tụ” là người ta đã thượng tôn của cải; xem của cải là gốc, là chính; và đã thờ ngẫu tượng “thần tài” như chúa tể!

Từ xưa đến nay, việc thu gom của cải về mình hầu hết được thực hiện theo đường lối ngang trái (chiếm đoạt, bóc lột, lừa lọc, bịp bợm…).

Theo luật nhân quả, gieo nhân ngang trái sẽ gặt quả ngang trái. Người viết phần Truyện diễn giải qui luật ấy ở đây như sau:

“Thị cố, ngôn bội nhi xuất giả, diệc bội nhi nhập; hóa bội nhi nhập giả, diệc bội nhi xuất: Vậy nên, có lời ngang trái đưa ra, cũng có điều ngang trái theo vào; tiền của vào theo cách ngang trái cũng đi ra theo cách ngang trái.”

Trước hết, cổ nhân nêu ví dụ về lời nói. Thực tế cho thấy rằng ai dùng lời nói dịu dàng, thân mật với người thì cũng được người đáp lại bằng lời nói dịu dàng, thân mật tương xứng. Ai mắng nhiếc xỉ vả người thì người cũng đáp lại bằng những ngôn ngữ tương tự. Qui luật về ngôn ngữ phản hồi trong cõi nhân sinh cũng tương tự như qui luật phản hồi ánh sáng. Trừ trường hợp người bị mắng nhiếc là một hiền nhân, hoặc nhất thời người ấy quá thua kém người kia về quyền hành địa vị thì đành phải nhịn; nhưng gặp một cơ hội thuận tiện nào đó, người ấy sẽ mắng lại.

Đối với tiền của cũng không khác. Nếu tiền của được thu gom vào theo cách ngang trái (hóa bội nhi nhập), nghĩa là tiền của chiếm được bằng sự chiếm đoạt, bằng sự lừa bịp… bằng đường lối bất nghĩa, trái đạo lý; thì tiền của ấy sẽ được chi tiêu (đi ra) theo lối bất nghĩa, hoặc có ngày bị người khác tước mất cũng theo lối trái đạo lý. Thực tế cho thấy rằng những người cai trị (vua quan…) vơ vét tiền của của dân chúng thì chính họ, hoặc vợ con họ sẽ tiêu những tiền của ấy theo lối bất chính, và chính gia đình của họ sẽ bị băng hoại (hư hốt, bệnh tật, mất hạnh phúc…). Những đồng tiền vào nhà bằng cách ngang trái như: cờ bạc, trộm cắp, trấn lột, buôn ma túy… sớm muộn gì cũng ra đi một cách ngang trái, và gây nên những tai họa, hệ lụy không ít cho người sử dụng. Cổ nhân gọi những đồng tiền ấy là “của phù vân”, của không có mồ hôi nước mắt, của phi nghĩa. Các ngài đã dạy con cháu:

Với câu này, Hồ Yển (Cữu Phạm) muốn thể hiện đức độ của công tử Trùng nhĩ, không màng ngôi báu, châu ngọc, quyền bính… mà chỉ lấy lòng yêu người thân hay đức nhân từ và thân ái làm của quí thôi. Cũng vì công tử Trùng Nhĩ và đám cận thần tòng vong có lòng nhân đức, cho nên đi đến nước nào cũng được mọi người mến mộ, ân cần tiếp đãi tử tế. Chung cuộc, Trùng nhĩ đã về được nước, phục hồi vương vị và làm cho nước Tấn trở nên hùng mạnh, ngang hàng với các cường quốc Tề, Sở, Tống, Tần thời Xuân Thu.

“Nhân thân” là lòng yêu người thân, trong đó thân nhất phải kể đến cha mẹ, rồi đến anh em. Có yêu thương người thân thì mới biết yêu dân chúng là đồng bào ruột thịt và yêu non sông, đất nước. Nếu ai không yêu người thân, sẵn sàng bỏ người thân chạy theo của cải, người ấy không thể hy sinh vì dân nước được.

Thế thì, trong câu nói của Cữu Phạm, “nhân thân” cũng là điều thiện; Trùng Nhĩ quí điều thiện tức là quí gốc. Ở đây, câu này và câu trong Sở thư được dùng để làm sáng tỏ quan điểm điều thiện là gốc, là chính, là điều đáng ôm ấp ở trong lòng. Ôm ấp điều thiện tức là thượng tôn đức. Đó là điều kiện cần thiết để làm cho đất nước được trị an, xã hội ổn định, thiên hạ thái bình.

Đoạn 4: Thiên Tần thệ nói rằng: “Ví bằng có một người bầy tôi nào đó, thật là thành khẩn, không có tài năng nào khác, mà lòng thì thảnh thơi cởi mở, dường như có khả năng bao dung. (Thấy) người có tài năng, coi như mình có, (thấy) người tốt đẹp thông tỏ, lòng thấy ưa thích, dường như chẳng những nói ra miệng, còn thật lòng bao dung, dùng người ấy có thể giữ gìn được con cháu và dân đen của ta, ngõ hầu cũng có lợi biết bao!

“Người bầy tôi nào đó” được vua Tần mơ ước ở đây là một đại thần đóng vai Tể Tướng, thay vua điều khiển trăm quan cai trị đất nước. Ý tứ của vua Tần tỏ rõ rằng khi chọn một bầy tôi rường cột không nhất thiết phải cần một người có tài, nhưng cần nhất phải có đức. Có tài mấy mươi mà kiêu căng, phách lối, không được nhiều người tài năng khác góp sức, một mình cũng chẳng làm nên việc. Những đức hạnh được vua Tần nêu ra là:

Thành khẩn.

Thảnh thơi cởi mở.

Bao dung.

Không ghen tài (người có tài năng, coi như mình có).

Yêu mến người hiền (người tốt đẹp… lòng thấy ưa thích).

Không giả dối (miệng và lòng như nhau).

1. Thành khẩn (đoán đoán).

Đó là thành thật nhìn nhận những ưu, khuyết điểm của mình. Từ chỗ biết nhìn nhận, người thành khẩn có thể phát triển ưu điểm và sửa sai khuyết điểm. Trong đức tính này, Khổng Tử nói: “Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri dã. 知之為知之，不知為不知，是知也。” (Biết thì nói là biết, không biết nói là không biết, ấy là biết vậy.) (Luận Ngữ: Vi chính). Thành khẩn còn đưa tới đức tính khiêm nhượng, một đức rất cần thiết cho người lãnh đạo.

2. Thảnh thơi cởi mở (hưu hưu).

Thảnh thơi cởi mở thể hiện một tâm trạng bình an, không thành kiến, không mặc cảm. Người nặng thành kiến, tư tưởng tình cảm dễ bị thiên lệch về một bên, chỉ ưa thích một loại người hợp với thành kiến của mình. Người nặng mặc cảm hoặc tự tôn, hoặc tự ti dễ xa cách mọi người, khó lòng hoà đồng. Thảnh thơi cởi mở là tâm hồn của bậc đại nhân, thích hợp với địa vị của một tể tướng thay vua tiếp xúc với quần thần.

3. Bao dung:

Bao dung là khả năng chấp nhận những khuyết điểm của người, sẵn sàng tha thứ, độ lượng, quảng đại, không chấp nhất chuyện nhỏ nhặt; là khả năng lắng nghe, thu nạp, bênh vực những kẻ kém may mắn. Có đức bao dung mới có thể thu gom được những anh tài có tính khí khác thường, trái ngược nhau để rồi đặt đúng chỗ cho họ thi triển được sở trường. Bởi vì, tục ngữ nói: “Dụng nhân như dụng mộc” (Dùng người như dùng gỗ). Nhà chính trị tài ba cũng tương tự như người thợ mộc giỏi vậy.

4. Không ghen tỵ:

Người không ghen tỵ luôn luôn bình thản, khi thấy người có tài hơn mình thì vui vẻ như mình có. Chẳng những không gièm pha, vùi giập, lại còn tạo điều kiện và cơ hội cho tài năng ấy được phát huy. Thấy người thành công cũng như mình thành công, cùng hoan hỉ chia sẻ niềm vui với người.

5. Yêu mến người hiền:

“Thử vị duy nhân nhân, vi năng ái nhân, năng ố nhân: Như thế thật là chỉ có người nhân mới biết yêu người, biết ghét người.”

Người nhân đích thực chỉ yêu người trung chính và ghét kẻ bất trung, bất chính. Tuy nhiên ghét cái tính xấu để rồi tìm phương thế giáo dục, khuyên răn, hòng hoán cải kẻ xấu nên tốt; bất đắc dĩ mới phải dùng đến biện pháp cách ly (cầm tù) hoặc phóng trục (đày đi xa).

Người nhân yêu người trung chính nhưng không để nâng niu chiều chuộng, mà cất nhắc người ấy vào địa vị tương xứng, ngõ hầu có chỗ phát huy tài năng, đức hạnh, mưu ích cho đời.

Thế là ở phần trên, cổ nhân viết Truyện đề cao “đức là gốc”, thì ở đây, người viết để cho sáng tỏ hơn, lại dùng thiên Tần Thệ nhằm trình bày rõ sự lợi hại của đức và thất đức trong việc trị nước như thế nào.

Đoạn 5: Thấy người có tài đức mà không chịu cất nhắc, cất nhắc mà không chịu đưa ra trước, là khinh thường vậy. Thấy kẻ chẳng lành mà không chịu bỏ đi, bỏ đi mà không chịu đày đi xa, lầm lỗi vậy.

Đối với người hiền thì như thế, việc trị nước còn đòi hỏi phải có thái độ dứt khoát với kẻ xấu:

“Kiến bất thiện nhi bất năng thối, thối nhi bất năng viễn, quá dã: Thấy kẻ chẳng lành mà không chịu bỏ đi, bỏ đi mà không chịu đày đi xa, lầm lỗi vậy.”

Kẻ chẳng lành tức là kẻ xấu. Kẻ ấy có thể làm hỏng việc nước, gây nguy hại cho cá nhân, đoàn thể. Kẻ xấu vì mưu lợi cho riêng mình có thể gièm pha, xúi bẩy, gây nên cảnh tương tàn tương sát trong nước. Cho nên thấy kẻ xấu trong tập đoàn cai trị, người lãnh đạo phải tìm cách loại bỏ ngay; lại phải đẩy xa khỏi đoàn thể để tránh di họa. Nếu người lãnh đạo nhu nhược, cả nể hay vì lòng nhân không đúng chỗ, chỉ hạ tầng công tác của người đó mà không đẩy đi, có thể do tính không dứt khoát đó, kẻ xấu lại tìm cách nịnh bợ và dùng những âm mưu, những thủ đoạn độc hiểm để khuynh đảo chính quyền. Nếu để xảy ra việc tày đình như vậy, không phải chỉ là lầm lỗi mà thôi. Phải gọi đó là tội nặng của người cai trị.

Trong mạch văn ở đây, câu trên dành cho người lãnh đạo đất nước (vua, quan). Nhưng đối với người thường, câu trên có thể được dịch là: “Thấy điều chẳng lành mà không chịu bỏ đi, bỏ đi mà không chịu xa lánh, lầm lỗi vậy.”

Trong việc tu thân để trở nên người công chính, đây là một lời khuyên rất hay. Phải dứt khoát đoạn tuyệt với điều xấu mới tự lột xác được.

Để thành tựu đại sự quốc gia, nhà cai trị phải hiểu tâm lý quần chúng và thuận theo quần chúng:

“Hiếu nhân chi sở ố, ố nhân chi sở hiếu, thị vị phất nhân chi tính. Tai tất đãi phù thân: Ưa thích cái thứ người ta ghét, ghét cái thứ người ta ưa thích, ấy gọi là trái với tính con người. Tai họa ắt theo đến thân.”

Cổ nhân dùng chữ “sở” ở đây rất thâm thúy vì nó chỉ định nhiều loại: người, vật, chỗ, sự, điều… “Sở ố” là thứ đáng ghét, “sở hiếu” là thứ ưa thích.

Bản tính chung của con người, đặc biệt là của một đám đông (quần chúng) là ưa thích người tốt (hiền), ghét kẻ xấu (bất thiện); ưa thích chỗ ổn định, ghét chỗ rối loạn; ưa thích sự công chính (thanh liêm), ghét sự tham nhũng…

Nếu người cai trị mà ưa thích kẻ xấu, ưa thích rối loạn, ưa thích tham nhũng, đồng thời ghét người hiền, ghét ổn định, ghét thanh liêm… tức là người ấy có khuynh hướng trái ngược với tính tự nhiên của mọi người. Đã có khuynh hướng trái thì sẽ làm trái. Làm trái ý dân chúng, khiến cho dân chúng khốn cùng là áp bức dân. Ở đâu có áp bức thì ở đấy có đấu tranh; đó là qui luật. Có đấu tranh thì nổ ra cách mạng.

Nói theo Kinh Dịch, trong thiên nhiên khi có một sự oi bức khắc nghiệt, tức là có một sự trái nghịch về nhiệt độ, thì sẽ xảy ra một trận phong lôi; gió dậy sấm ran, cát bay đá chạy… làm thiệt người, thiệt của. Về phương diện chính trị, cuộc cách mạng nổ ra thì dân chúng phải xuôi ngược và tai họa ắt phải đến với người cai trị.

Trên nguyên tắc, xét về mặt tình cảm, ngoại trừ phải yêu thương cha mẹ, vợ con, anh em… người ta có quyền ưa thích hay ghét bỏ cái gì tùy tâm lý của mình. Tuy nhiên, một khi đã ở ngôi vị người cai trị, người ấy không có quyền ưa, ghét theo ý riêng mình; mà phải ưa, ghét theo ý kiến chung của dân chúng. Bởi vì sự ưa, ghét của người cai trị có liên hệ mật thiết với sinh mệnh và hạnh phúc của toàn dân.

Người cai trị ưa thích người hiền thì dân được hạnh phúc; ưa kẻ xấu thì dân bị khốn cùng. Người cai trị thích thanh liêm thì dân ấm no; thích tham nhũng thì dân bị bóc lột.

Vì thế, phần Truyện được viết tiếp:

“Thị cố quân tử hữu đại đạo, tất trung tín dĩ đắc chi, kiêu thái dĩ thất chi: Vậy nên bậc quân tử có đường lối lớn này: hễ trung thành tín thực thì được, kiêu căng xa xỉ thì mất.”

Bậc quân tử ở đây chỉ người lãnh đạo đất nước. Đường lối lớn và phương thế rất quan trọng, là khuôn vàng thước ngọc trong việc cai trị. Đó là: trung thành với lý tưởng phục vụ dân chúng; tuyên bố, hứa hẹn lời nào thì phải thực hiện cho được; đừng có nuốt lời, đừng có làm trái lời đã hứa; và phải làm cho nhanh, không nên chần chừ trì hoãn. Đã làm cha mẹ của dân thì không bao giờ bỏ dân bơ vơ, đói khát; đã hứa với dân cũng như đã hứa với con cái. Cha mẹ không nỡ dối gạt con thì người cai trị cũng không được dối gạt dân. Nếu không trung tín mà lại kiêu căng, khinh bỉ dân; ngoài ra còn ăn mặc xa xỉ, chi tiêu hoang phí; người cai trị như thế là sâu mọt của dân. Trung tín thì được lòng dân và giữ được địa vị của mình. Kiêu căng xa xỉ thì mất lòng dân, từ đó sẽ mất địa vị của mình; và có khi còn dẫn đến tình trạng mất nước vào tay ngoại bang nữa.

Trong công cuộc trị nước, bình thiên hạ, quan trọng hàng đầu là vấn đề kinh tế, khiến cho dân chúng có lương thực, của cải đầy đủ. Vào thời Xuân Thu, dân cư chưa được đông đúc, Khổng tử chủ trương việc chính trị có 3 điều hệ trọng: thứ, phú, giáo.

Thứ là làm cho dân đông. Phú là làm cho dân giàu. Giáo là dạy dân biết lễ nghĩa. Trả lời cho Tử Cống về việc chính trị, Khổng tử nói: “Túc thực, túc binh, dân tín chi hỹ. ” (Đủ ăn, đủ binh, dân tin mình vậy.) (Luận Ngữ: Nhan Uyên). Việc lo cho dân đủ ăn, rồi sau đó tiến đến mức giầu là việc của nhà cai trị phải tính toán.

Ở đây, đường lối làm cho của cải được sản xuất ra nhiều gọi là “sinh tài.” Phần Truyện viết.

“Sinh tài hữu đại đạo: sinh chi giả chúng, thực chi giả quả, vi chi giả tật, dụng chi giả thư; tắc tài hằng túc hỷ: Việc làm ra của cải có đường lối lớn này: làm ra thì nhiều , ăn tiêu thì ít; làm thì mau mắn, chi dùng thì thư thả; như vậy của cải thường xuyên đầy đủ.”

Dĩ nhiên, mỗi thời đại, mỗi hoàn cảnh xã hội, có một đường lối phát triển kinh tế khác nhau, hoặc bằng thủ công, hoặc bằng cơ khí hóa, hoặc bằng phương pháp cá thể, hoặc bằng phương pháp dây chuyền… Ở đây, sách Đại Học vẫn đứng tại ví trí “đạo lược” là bàn đến đường lối cốt lõi có thể áp dụng cho mọi nơi, mọi thời và làm kim chỉ nam cho mọi người.

Để có của cải nhiều thì phải sản xuất nhiều (sinh chi giả chúng). Phần trên đã nói: “Hữu nhân, thử hữu thổ; hữu thổ thử hữu tài… 有人此有土，有土此有 財… (Có người ấy là có đất; có đất ấy là có của.) Đất là tài nguyên thiên nhiên. Đất sản sinh ra thực vật, động vật; khoáng vật (bao gồm các mỏ than, sắt, đồng, chì, kẽm, vàng, bạc, đá quí…). Con người thêm vào đó trí khôn ngoan và sức lao động thì sinh ra của cải (lương thực, đồ dùng…). Làm nhiều ắt sinh ra nhiều của cải. Hẳn là nếu biết cải tiến kỹ thuật, biết cơ khí hóa lại càng tạo ra của cải nhiều hơn, nhanh hơn. Nhưng phải cần một điều kiện đi kèm: ăn tiêu ít (thực chi giả quả). Ăn tiêu ít mới dư của cải. Nếu làm nhiều mà ăn tiêu phung phí, thì có đến đâu hết đến đó. Nghèo vẫn hoàn nghèo. Nếu ai đó “bóc ngắn cắn dài” hoặc “vung tay quá trán”, tức là tiêu xài hoang phí vượt quá khả năng làm ra thì sẽ nghèo mạt. Vậy đạo lý ở đây là: cả nhà nước và toàn dân phải thực hành chính sách tiết kiệm.

Ngoài ra, mọi người dân phải mau mắn trong việc làm (vi chi giả tật). Mau mắn trong công việc, tranh thủ thời gian thì của cải được sản xuất ra nhiều. Nếu chậm chạp và lười biếng, việc sản xuất sẽ bị trì trệ, của cải sẽ ít đi. Để tránh sự hao hụt của cải, tài nguyên, thì việc chi dùng, việc sử dụng các tiện nghi phải thư thả, từ từ. Có theo những đường lối này, của cải mới thường được đầy đủ.

Ngày nay còn một vấn đề được đặt ra liên hệ tới việc sản xuất và tiêu thụ: nếu tiêu thụ nhiều và quá vội vã, chất thải sẽ ra nhiều, gây ô nhiễm cho môi trường sinh thái. Như thế, con người tự đào hố chôn mình sớn. Không tiêu thụ nhiều, con người cũng không cần phải làm việc quá bức bách; do đó chữ nhàn mới có cơ hội hiện diện trên trái đất.

Khi bàn đến đường lối sản xuất ra của cải (sinh tài), lại có một vấn đề khác được đặt ra: đó là mối tương quan giữa của cải và con người (tài và thân).

Của cải phát triển con người (tài phát thân), hay con người phát triển của cải (thân phát tài), theo cách nào thì con người được thăng tiến, theo cách nào thì con người bị suy thoái? Theo cách nào là đường lối của người nhân? Theo cách nào là đường lối của kẻ bất nhân? Cổ nhân viết phần Truyện nói:

“Nhân giả dĩ tài phát thân; bất nhân giả dĩ thân phát tài: Người nhân lấy của cải phát triển thân mình; kẻ bất nhân lấy thân mình phát triển của cải.”

Câu Truyện này đã tạo nên mấy hướng giải thích. Có học giả cho rằng “người nhân” và “kẻ bất nhân” chỉ hai loại nhà cai trị. Có học giả lại cho rằng đó là hai loại người trong xã hội. Về chữ “thân”, có học giả bảo đó là “thân mình”; có học giả cho “thân” chỉ đến “người ta”.

Các học giả như: Phạm Ngọc Khuê, Nguyễn Trọng Dường, Đoàn Trung Còn, Phan Bội Châu, Couvreur, James Legge… đều hiểu chữ “thân” chỉ “thân mình”, tức là thân của nhà cai trị. Riêng linh mục Bửu Dưỡng thì muốn hiểu đó là “thân thể người khác” hay là “chính con người của kẻ khác” hoặc “người ta” nói chung. Ông viết:

“Hiểu được theo nghĩa sau này, thấy ý tưởng rõ ràng, sâu xa, xác đáng về luật khôn ngoan và trong đường kinh tế. Tùy theo địa vị trách nhiệm, người ta dùng tiền của hay sử dụng đến thân thể hoặc con người của kẻ khác. Người có nhân thì đem tiền của giúp cho đời sống người ta được đầy đủ xứng đáng; còn người bất nhân thì bắt người ta làm việc mệt nhọc, có khi lại hủy hoại thân thể, bán cả thân thể sức lực người ta, để cho mình được nhiều tiền của.” (Tứ thư giải luận: I. Đại Học, Bửu Dưỡng, trang 255).

Hiểu như thế tức là linh mục Bửu Dưỡng đã có cái nhìn tương tự như các nhà xã hội học đầu thế kỷ 20 khi quan sát cách thu gom tài sản của các nhà tư bản tài phiệt (các chủ đồn điền, chủ xí nghiệp) hoặc các chính quyền thực dân, vắt sức lao động của quần chúng.

Ở đây, chúng ta hãy xét đoạn văn này trong khuôn khổ của chương “trị quốc, bình thiên hạ” dưới thời vua quan cai trị ngày xưa, và trong một chừng mực nào đó, đặt mối liên hệ với cách cai trị của mọi nơi, mọi thời.

Người nhân là người biết tự chinh phục lấy mình, sống theo đạo trời và yêu thương người khác (khắc kỷ phục lễ vi nhân ). Trong cương vị một nhà lãnh đạo đất nước, một ông vua, ông quan nhân từ luôn luôn trung tín, không kiêu thái, không thâu tóm của cải cho riêng mình; trái lại biết yêu dân, đem tiền của giúp dân trong những lúc hoạn nạn. Thuế má thu vào có hạn lượng, không ép buộc dân đóng quá mức. Tiền thuế thu được lại đem dùng vào những công trình ích quốc lợi dân như phát triển hạ tầng cơ sở kinh tế, đầu tư vào việc giáo dục để mở mang dân trí, hoặc để nuôi quân, tăng cường binh bị, giữ yên đất nước… Vào những năm hạn hán, hoặc lụt lội mất mùa, người cai trị nhân từ lại xuất tiền của trong kho để chẩn cấp cho dân. biện pháp đó gọi là “tán tài” (san sẻ của cải) để thu phục lòng dân. Dân được chăm sóc sẽ quay lại biết ơn người cai trị mà phục tòng, ủng hộ, tôn vinh. Đó là cách dùng của cải để giữ yên thân mình hay phát triển thân mình. Đem của cải ra phát triển dân, chính là cách hay nhất để phát triển bản thân nhà cai trị, khiến cho sự nghiệp của nhà cai trị được vững như bàn thạch (dĩ tài phát thân).

Thoán truyện quẻ Ích trong Kinh Dịch nói:

“Ích, tổn thượng ích hạ, dân duyệt vô cương, tự thượng há hạ, kỳ đạo đại quang.(Quẻ Ích, bớt trên thêm dưới, dân chúng vui vẻ không giới hạn, từ trên xuống dưới, đường lối ấy rất rạng rỡ.)

Quẻ Bĩ

Biến

Quẻ Ích

Quan điểm cho rằng của dân tức là của vua, của nước đã được Luận ngữ đề cập đến như sau:

“Ai Công vấn ư Hữu Nhược. Viết: “Niên cơ, dụng bất túc, như chi hà?” Hữu Nhược đối viết: “Hạp triệt hồ?” Viết: “Nhi ngô do bất túc, như chi hà kỳ triệt dã?” Đối viết: “Bá tánh túc quân thục dữ bất túc? Bá tánh bất túc, quân thục dữ túc?” (Vua Ai công [nước Lỗ] hỏi Hữu Nhược [môn đệ Đức Khổng]: “Năm nay mất mùa, chẳng đủ dùng, làm sao được?” Hữu Nhược trả lời: “Sao chẳng dùng phép triệt?” Vua nói: “Gấp hai rồi, ta còn chẳng đủ, huống chi là triệt (một phần)? Hữu Nhược đáp rằng: “Dân chúng đủ; vua không đủ với ai? Dân chúng không đủ, vua đủ với ai?)”

Lấy thuế gấp hai số lượng thuế cho nhà Chu qui định, thế là bóc lột dân rồi; thế mà không đủ dùng, chứng tỏ vua quan và hệ thống cai trị ở nước Lỗ thời ấy đã hoang phí xa xỉ quá lắm. Câu nói của Hữu Nhược có ý muốn nói rằng: một khi dân chúng no đủ, ắt là có của cải góp cho vua, vua hẳn cũng dư đủ; nếu dân thiếu thốn, đói khát, không có gì nộp thuế cho vua, vua còn sống với ai?

Vì thế, làm nhà cai trị cần phải lấy dân làm gốc, phải lo cho dân được no đủ thì đất nước mới tồn tại được. Có vậy mới ứng với niềm mong ước của giới bình dân:

“Ở đời muôn sự của chung,

Hơn nhau một tiếng anh hùng mà thôi.”

Trên thế gian này, của cải và mọi công việc đều là của chung, là bổn phận chung của mọi người; ai cũng phải gánh vác, ai cũng được hưởng. Những người nào xuất sắc, đạo đức đặc biệt thì được mọi người kính ngưỡng, tôn xưng làm anh hùng hay thánh nhân, lưu tiếng ngàn thu, nêu gương muôn thuở. Không ai có quyền thu góp riêng cho mình, làm lệch mất thế thăng bằng của xã hội.

Đó là một xã hội lý tưởng: “xã hội đại đồng”. Tuy nhiên để có thể đạt được lý tưởng như vậy, không thể dùng bất cứ một thế lực nào, một biện pháp bạo tàn nào mà ép uổng được. Hiền triết Trang Chu thời Chiến quốc đã từng chế giễu các biện pháp cố gắng thực hiện “đại đồng” (Tề vật) bằng cách làm cho giò hạc và chân vịt bằng nhau!

Chỉ có một cách duy nhất là kết hợp “nhân nghĩa”; nhưng không phải là thứ nhân nghĩa hình thức, nhân nghĩa môi mép của đám Nho gia hương nguyện, đã từng bị học phái Lão Trang lên án. Nhân nghĩa có thể làm cho xã hội đạt đến “đại đồng” là nhân nghĩa chân thật. Mọi người cư xử nhân nghĩa với nhau như thân tình giữa cha mẹ và con cái. Nhất là người cai trị và hệ thống chính quyền phải có “nhân” với dân. Được như thế, dân sẽ đem “nghĩa” đáp lại. Nhân nghĩa kết hợp thì mọi sự sẽ tốt lành, mọi người sẽ an vui. Và thế gian không còn là bể khổ, không còn là thung lũng đầy nước mắt, thế gian biến thành Nước Trời tại thế vậy.

Đoạn 6: Ông Mạnh Hiến tử nói rằng: “Nuôi ngựa kéo xe, không xét đến gà, heo. Nhà có chứa nước đá không nuôi bò dê. Nhà có trăm cỗ xe không nuôi bầy tôi vơ vét. Ví thử có bầy tôi vơ vét, thà rằng có bầy tôi trộm cắp.”

Vì thế, người viết phần Truyện mới nói:

“Thử vị quốc bất dĩ lợi vi lợi, dĩ nghĩa vi lợi dã: Như thế gọi là nước không lấy lợi làm lợi, mà lấy nghĩa làm lợi vậy.”

Có lẽ ở đây cần tán thành cách phân biệt của linh mục Bửu Dưỡng về 2 chữ lợi với ý nghĩa khác nhau: lợi lộc và lợi ích. Lợi lộc chỉ của cải thuần vật chất;

tự thân lợi lộc bao hàm cả tốt lẫn xấu. Lợi ích chỉ của cải cả vật chất lẫn tinh thần, giúp cho con người thăng tiến tốt đẹp toàn diện. Ý nghĩa câu này trở thành: “Nước không lấy lợi lộc làm lợi ích, mà lấy nghĩa làm lợi ích.”

Làm việc nước mà nêu cao lợi lộc thì cả hệ thống chính quyền cấp trên, cấp dưới và dân chúng chỉ mờ mắt vì lợi lộc, đâm ra tranh giành lẫn nhau, làm cho nước loạn. Nếu nêu cao điều nghĩa, cả hệ thống chính quyền từ trung ương đến địa phương đều chú trọng đến việc nghĩa, giữ tình nghĩa với nhau, giữ nghĩa lý trong mọi việc. Đạo nghĩa làm chủ đất nước. Đó mới thật là lợi ích cho đất nước; đất nước được vững bền, dân chúng được an lạc.

Lấy ý tưởng của Mạnh Hiến tử ở trên làm nền, người viết phần Truyện triển khai thêm:

“Trưởng quốc gia nhi vụ tài dụng giả, tất tự tiểu nhân hỷ, bỉ vi thiện chi. Tiểu nhân chi sử vi quốc gia, tai hại tịnh chí! Tuy hữu thiện giả, diệc vô như chi hà hỹ: Đứng đầu quốc gia mà chăm chắm vào việc dùng tiền của, ắt là do kẻ tiểu nhân, cho kẻ đó là ngay lành. Sai khiến kẻ tiểu nhân điều khiển quốc gia, thì tai họa, tổn hại đều đến. Dẫu có bậc ngay lành, cũng không biết làm như thế nào.”

Đứng đầu quốc gia là người lãnh đạo đất nước (vua hay tổng thống, chủ tịch). Người lãnh đạo chăm chắm vào việc dùng tiền của, vật dụng tức là người ấy chỉ nghĩ đến lợi lộc và chi tiêu phục vụ cho riêng bản thân mình và cho gia đình mình, chứ không phục vụ dân chúng. (Trưởng quốc gia nhi vụ tài dụng giả). Nếu người ấy biết lo việc tài dụng cho toàn dân thì chẳng có gì đáng nói nữa. Sở dĩ xảy ra tình trạng như vậy là do kẻ tiểu nhân xúi giục, bày vẽ (tất tự tiểu nhân hỹ).

Trong lịch sử, trải qua các triều đại, không thiếu gì kẻ tiểu nhân gợi ý, bày vẽ, tập tành cho các vua chúa cách thức ăn chơi. Dĩ nhiên một khi người lãnh đạo đất nước đã vùi đầu vào việc “tài dụng” thì làm ngơ cho kẻ tiểu nhân dưới quyền làm bậy, tha hồ cho hắn tự tung tự tác trong vai “cáo mượn oai hùm”. Thấy kẻ tiểu nhân tỏ ra hết lòng vì mình, người lãnh đạo lại tưởng lầm hắn là người tốt lành (bỉ vi thiện chi), cho nên cứ tin dùng mãi. Bao nhiêu tin tức về sự lầm than, khốn khổ của dân đều bị kẻ tiểu nhân tay chân bưng bít hết, khiến người lãnh đạo không biết sự thật. Một khi người lãnh đạo đã hết lòng tin cẩn kẻ tiểu nhân mà trao quốc chính cho hắn điều khiển (làm tể tướng hay thủ tướng), thì vô số tai ương và họa hại cùng đến trên đất nước (Tiểu nhân chi sử vi quốc gia, tai hại tịnh chí). Trong triều, những bậc hiền tuấn bị sa thải, ám hại. Ngoài dân chúng, náo loạn diễn ra, giặc giã trộm cướp nổi lên, kỷ cương, đạo đức sa sút, bởi vì dân chúng bị túng quẫn nên sinh ra làm bậy và noi theo gương xấu của những kẻ tiểu nhân. Tiểu nhân trong dân vốn không thiếu. Lâu nay, tiểu nhân phải nép mình tuân theo pháp độ của quân tử như cỏ lướt theo gió. Nay quan đầu triều (tể tướng hay thủ tưởng) đã là kẻ tiểu nhân; dĩ nhiên các loại tiểu nhân trong dân phải vùng lên như nấm gặp mưa. Ngoài ra, các nước lân bang thấy cơ sự như vậy sẽ dòm ngó, tìm cơ hội xâm chiếm, lấn đất. Đó là những tình huống ứng với những chữ “tai hại tịnh chí”.

Trước tình thế rối loạn, suy đồi như vậy, giả sử có bậc ngay lành, tài cao đức trọng cũng không biết dùng phương thế nào để cứu nước, cứu dân. (Tuy hữu thiện giả, diệc vô như chi hà hỹ.)

Cũng chẳng khác gì chiếc xe đò đã bị mất thắng do người lái xe vụng về làm hư, đang khi đổ dốc với tốc độ cao, dù trong xe ấy có người giỏi lái cũng đành bó tay chịu trận, không làm gì được. Trong lịch sử cổ kim, không thiếu gì những bậc tài đức kiện toàn phải mai danh ẩn tích để giữ vẹn tấm thân trước những tình thế tương tự. Đến đức Khổng tử là một người chủ trương nhập thế hành đạo cũng đã từng khuyên các đệ tử: “nguy bang bất nhập, loạn bang bất cư” (không bước vào nước đang nguy, không ở lại nước đang loạn); bởi vì có thương dân mà ở lại cũng không làm gì được!

Vào thời Xuân Thu, khi đang giữ chức Nhiếp tướng sự, cai trị nước Lỗ thành công, Đức Khổng thấy vua Lỗ nghe theo lời kẻ tiểu nhân là đại phu Quí Tôn Tư, muốn thu dụng cống phẩm “gái đẹp, ngựa quí” của nước Tề; ngài biết việc nước sẽ hỏng nên đã cùng các đệ tử bỏ nước Lỗ ra đi.

Tương truyền Lão tử có nói một câu đại ý: “Làm thầy thuốc sai lầm thì giết một người; làm tướng lãnh sai lầm thì giết ngàn người; làm chính trị sai lầm thì giết mấy thế hệ; làm văn hóa sai lầm thì giết muôn thế hệ.”

Việc điều khiển quốc gia đã nằm trong tay kẻ tiểu nhân tức là việc chính trị và văn hóa đã bị dẫn vào con đường lầm lạc, thì hậu quả của nó rất tai hại và lâu dài. Nếu con đường ấy chưa đi đến chỗ cùng, tài ba đến mấy cũng đành bó tay.

Trong Kinh Dịch, tình thế đất nước ở trong tay những kẻ tiểu nhân và sự vùng lên của các tiểu nhân trong dân chúng đã được biểu diễn qua tượng quẻ Bác: