Luận Ngữ – Chương 18 – Vi Tử

Ông già nói: “Tay chân chẳng siêng năng, năm giống thóc lúa chẳng phân biệt được. Ai là thầy chứ?” Rồi cắm gậy xuống mà cào cỏ.

Tử Lộ chắp tay đứng chờ. Ông già đưa Tử Lộ về nghỉ đêm, giết gà nấu cơm cho ăn; đưa hai con ra mắt nữa.

Hôm sau, Tử Lộ đi trình lại. Đức Khổng Tử nói: “Vị ẩn sĩ đấy.” Bèn sai Tử Lộ trở lại gặp. Đến nơi, ông già đã đi rồi. Tử Lộ nói: “Không ra làm quan là không có nghĩa. Thứ bậc lớn nhỏ, không thể bỏ được; đạo nghĩa vua tôi, sao lại bỏ như thế? Muốn trong sạch thân mình mà làm rối loạn nghĩa lớn. Người quân tử ra làm quan là thi hành điều nghĩa thôi. Đạo không thi hành được, đã biết rồi vậy.”

BÌNH GIẢI:

Ông già này cũng là một vị ẩn sĩ vô danh tương tự như trường hợp người giữ cửa Thạch môn, người đội cỏ ở nước Vệ, Sở Cuồng Tiếp Dư, Trường Thư và Kiệt Nịch mà thầy trò Đức Khổng Tử đã từng gặp. Họ là những người tài đức, có tâm sự ưu thời mẫn thế; nhưng thấy thời thế rối loạn cho nên đều sống ẩn dật, làm những công việc ti tiện, che giấu tài mình, không chịu ra làm quan giúp vua trị nước. Đức Khổng Tử rất kính phục những người ấy, nhưng Tử Lộ lại tỏ ý bất bình. Sự bất bình ấy, Tử Lộ nói ra bằng những lời ở đây.

Tử Lộ chê trách ông già này không giữ đạo nghĩa quân thần. Tuy nhiên, muốn giữ trọn đạo nghĩa quân thần, phải có chính danh trong đạo nghĩa ấy. Đã là một bầy tôi thì phải trung thành với vua. Nhưng vua đã chẳng ra vua; vua chẳng giữ được đạo nhân, bầy tôi trung thành sao được với vị vua ấy! Vua phải có nhân, bầy tôi mới nên trung thành. “Quân nhân, thần trung” là đạo lý chính danh ấy.

Nay thiên hạ đại loạn, vua đã bất nhân, thì người quân tử không chịu làm bầy tôi cho vua là lẽ đương nhiên. Đó mới chính là đạo lý của người quân tử. Trong khi vua bất nhân mà Tử Lộ cứ khăng khăng phải ra làm quan để giữ nghĩa vua tôi, đó là Tử Lộ cố chấp mà chẳng hiểu lẽ biến thông. Vì cố chấp như thế, cho nên khi làm quan ở nước Vệ, Tử Lộ đã phải chịu sát thân, thân thể bị vằm nát như tương; thật là điều đáng tiếc. Đức Khổng Tử đoán được điều ấy sẽ xảy ra nhưng không làm gì được. Theo sách Lễ Ký, đang khi dạy học ở quê nhà, được tin Tử Lộ bị băm xác, Đức Khổng Tử đã ngậm ngùi sai người nhà đem đổ hũ tương đi, không ăn nữa để tỏ lòng thương tiếc Tử Lộ. Và việc này, sách Lễ Ký viết: “Khổng Tử khốc Tử Lộ vu trung đình, hữu nhân điệu giả, nhi phụ tử bái chi. Ki khốc, tiến sứ giả nhi vấn kỳ cố, sứ giả viết: ‘Hải chi hỹ.’ Toại mệnh phúc hải.” (Lễ Ký: Đàn Cung Thượng). Nhữ Nguyên và Trần Kiết Hùng diễn giải như sau: “Tử Lộ mất tại Vệ quốc, tin tức lan truyền. Khổng Tử đã chuẩn bị sẵn kỷ án tế lễ ở trong sân phía trước gian nhà chính. Khi có người đến phúng điếu, Khổng Tử tự thân đại diện tang chủ mà bái đáp lễ với người tế lễ. Điếu tế xong, ông bèn mời vị sứ giả thông tri tin tức đến, hỏi về diễn biến tình hình thực tế lúc đó, sứ giả nói: “Đã bị băm nát như tương!” Khổng Tử lập tức kêu người đem chỉnh tương trong nhà đi đổ.” (Nhữ Nguyên, Trần Kiết Hùng: Lễ Ký. NXB Đồng Nai, 1996, trang 42-43).