Chương 10. Vạn Chương Hạ

1. Mạnh Tử nói: “Bá Di, mắt chẳng nhìn hình sắc không chính đáng, tai chẳng nghe âm thanh không chính đáng. Chẳng phải vua (hợp ý) mình, không phụng sự; chẳng phải dân (hợp ý) mình, không sai khiến (cai trị). Đời yên ổn thì tiến (làm quan); thời loạn lạc thì rút lui. Nơi nào xảy ra chính trị bạo tàn, nơi nào dân chúng ăn ở ngang ngược, ông không chịu ở lại. Nghĩ đến sống cùng với dân quê (thô lỗ), ông coi như mặc áo triều, đội mũ triều mà ngồi nơi bùn than. Đương thời vua Trụ, ông ở bến bờ Bắc Hải để chờ thiên hạ thanh bình. Cho nên nghe thấy phong cách của ông Bá Di, kẻ tham lam hóa liêm khiết, kẻ hèn yếu có chí tự lập.

“Y Doãn nói: ‘Vua nào chẳng phải để phụng sự? Dân nào chẳng phải để sai khiến (cai trị)? Đời yên ổn thì tiến (làm quan); thời loạn lạc cũng tiến (làm quan). Trời sinh ra dân này, khiến cho người biết trước giác ngộ kẻ biết sau, khiến cho người giác ngộ trước bảo cho kẻ giác ngộ sau. Ta là người giác ngộ trước trong dân Trời, ta sẽ đem đạo này mà giác ngộ dân này. Nghĩ rằng dân trong thiên hạ, những đàn ông đàn bà tầm thường mà không được cùng đội ơn đức của Nghiêu Thuấn, thì như mình đã xô đẩy họ vào trong ngòi nước. Tự thấy trách nhiệm ấy đối với thiên hạ nặng nề vậy.

“Liễu Hạ Huệ không xấu hổ vì vua nhơ nhuốc, chẳng khước từ chức quan nhỏ. Tiến ra làm quan thì không giấu tài đức, ắt đem đạo của mình ra. Nếu bị bỏ phải ẩn dật thì không oán hận. Gặp cảnh khốn cùng thì không lo buồn. Sống cùng với dân quê (thô lỗ) thì nhởn nhơ tự nhiên, chẳng chịu bỏ đi. ‘Ngươi là ngươi, ta là ta. Tuy có xắn tay áo cởi trần ở bên ta, người ấy có thể vấy bẩn vào ta chăng?” Cho nên nghe thấy phong cách của ông Liễu Hạ Huệ, kẻ hẹp hòi hóa rộng rãi, kẻ nhỏ nhen hóa dày dặn.

“Khổng Tử lúc rời nước Tề, đón lấy gạo mới vo mà đi. Rời nước Lỗ thì nói: ‘Ta đi chậm chậm thôi.’ Đó là đường lối rời bỏ đất nước cha mẹ. Cần nhanh thì nhanh; cần lâu thì lâu; nên ở ẩn thì ở ẩn; đáng làm quan, thì làm quan; Khổng Tử là thế.”

Mạnh Tử nói: “Bá Di là thánh thanh khiết. Y Doãn là thánh trách nhiệm. Liễu Hạ Huệ là thánh hài hoà. Khổng Tử là thánh thức thời.

“Khổng Tử được gọi là bậc kết hợp thành tựu lớn. Bậc kết hợp thành tựu lớn, đó là chiêng vang rồi khánh ngọc trỗi vậy. Tiếng chiêng vang là khởi đầu điều lý (dàn nhạc). Tiếng khánh ngọc trỗi là kết thúc điều lý (dàn nhạc). Khởi đầu điều lý là việc của bậc trí. Kết thúc điều lý là việc của bậc thánh.

“Bậc trí ví như có tài khéo léo; bậc thánh ví như có sức mạnh. Cũng như bắn cung ở ngoài trăm bước vậy; đạt tới mức, người ấy mới có sức; trúng đích, chẳng phải người có sức đâu.”

BÌNH GIẢI:

Mạnh Tử nêu ra bốn nhân cách tiêu biểu được người xưa tôn là bậc thánh: Bá Di, Y Doãn, Liễu Hạ Huệ, Khổng Tử.

Bá Di có tâm hồn và nếp sống thanh khiết: không nhìn, không nghe những gì bất chính; không phụng sự ông vua vô đạo; không cai trị đám dân ngỗ nghịch; không chịu làm quan trong thời loạn; không chịu gần gũi những kẻ thô lỗ.

Y Doãn luôn luôn đề cao trách nhiệm và phụng sự: hợp tác với bất cứ vua nào để cai trị dân cho ổn định. Ra làm quan là cơ hội phụng sự, cho nên không kể đến thời bình hay thời loạn. Cai trị dân là thi hành ý nguyện của Trời để giác ngộ cho dân. Là người hiểu biết về đạo Trời được hiện thực trong thời Nghiêu Thuấn, ông cảm thấy có bổn phận đem ơn đức của đạo ấy ban phát cho dân.

Liễu Hạ Huệ biểu hiện thiện chí đối với mọi người: vua nào cần ông cũng sẵn sàng hợp tác vô điều kiện. Đã hợp tác thì phục vụ hết mình. Gặp cảnh ngộ bất như ý, ông không oán giận, lo buồn. Sẵn sàng đồng cam cộng khổ với đám dân quê thô lỗ, dốt nát.

Khổng Tử thể hiện thái độ tùy thời: lúc nhanh, lúc chậm; khi ẩn, khi hiện; lúc ân cần, lúc lãnh đạm, v.v. tùy theo thời thế, hoàn cảnh xã hội và đất nước.

Đúc kết lại, Mạnh Tử cho rằng Khổng Tử gom góp thành tựu được cả những ưu điểm của ba vị thánh trên: Bá Di, Y Doãn và Liễu Hạ Huệ; gọi ông là vị thánh thức thời. Mạnh Tử đã dùng âm thanh của tiếng chiêng đồng, âm thanh của tiếng khánh ngọc trong một dàn nhạc bát âm để nói lên sự tổng hợp đại thành của Khổng Tử.

Trong một dàn nhạc xưa, mỗi khi tiếng chiêng vang lên là báo hiệu cho các nhạc công trong dàn nhạc bắt đầu hợp tấu. Tiếng chiêng là khởi đầu sự điều lý cho bản giao hưởng. Khi gần chấm dứt, tiếng ngọc khánh trỗi lên báo hiệu cho các nhạc công chuẩn bị kết thúc. Khổng Tử vừa là tiếng kim thanh (chiêng vang) vừa là tiếng ngọc chấn (khánh trỗi), bao hàm ý nghĩa Khổng Tử vừa là bậc trí vừa là bậc thánh. Bậc trí là người giỏi giang khéo léo ứng thời. Bậc thánh là người có sức mạnh tinh thần, có tâm tư thiện hảo mưu ích cho đời. Trí và thánh liên kết với nhau cũng như tài bắn cung trúng đích ở ngoài trăm bước. Thánh là sức mạnh đưa mũi tên đi xa. Trí là tài khéo léo dẫn mũi tên trúng đích. Có sức mà không khéo cũng không thành công. Có tâm tư thiện hảo của một bậc thánh mà không có tài khéo léo thích ứng của bậc trí, đôi khi đã không thành công lại còn bị ô nhục, thiệt thòi.

2. Bắc Cung Ỷ hỏi rằng: “Nhà Chu ban phát tước lộc như thế nào?”

“Ông Thuấn thành kính yết kiến vua Nghiêu, vua Nghiêu cho con rể ở cung thất thứ hai; cũng thết đãi ông Thuấn. Hai vị thay nhau làm khách, làm chủ. Thế là thiên tử kết bạn với kẻ thường dân vậy.

“Lấy bậc dưới kính bậc trên gọi là quý người quý; lấy bậc trên kính bậc dưới gọi là tôn người hiền. Quý người quý, tôn người hiền, nghĩa lý đó là một.”

BÌNH GIẢI:

Về bằng hữu, người Trung Hoa có câu định nghĩa: “Đồng tính viết bằng, đồng chí viết hữu.” (Cùng tính chất gọi là bằng, cùng chí hướng gọi là hữu.) Như vậy, “bằng” là bạn bè hợp nhau về tính tình, sở thích và thói quen; “hữu” là bạn bè hợp nhau về giá trị tinh thần, cho nên chú trọng về đức hạnh. Một khi đã là bạn bè thân thiết nhau qua đức hạnh, tức là cùng một chí hướng, một lý tưởng, dĩ nhiên không còn kể đến lớn nhỏ, sang hèn, giàu nghèo hoặc có anh em thân thuộc nhiều thế lực. Hữu là bạn bè thể hiện qui luật thanh khí (đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu) ở mức độ cao nhất.

Để giải thích cho Vạn Chương, Mạnh Tử nêu ra bốn trường hợp: Mạnh Hiến Tử, Phí Huệ Công, Tấn Bình Công và Đế Nghiêu.

Mạnh Hiến Tử cùng với hai họ Thúc, Quý, là những đại gia quyền thế ở nước Lỗ. Ông có năm người bạn, chơi thân với nhau không vì địa vị giàu sang.

Phí Huệ Công là vua một nước nhỏ kết bạn với Nhan Ban.

Tấn Bình Công là vua một nước lớn kết bạn với Hợi Đường. Tình bạn giữa hai người thân thiết đến nỗi Bình Công không kể đến cái nghèo của bạn. Ông thân hành đến với bạn mà không dám đòi bạn triều yết mình. Mỗi khi đến nhà bạn chơi, bạn mời vào thì vào, mời ngồi thì ngồi, mời ăn thì ăn rất tự nhiên, không lộ vẻ gì là kiêu hãnh, kiểu cách trong địa vị vua chúa của mình. Ngồi ăn với bạn, tuy đồ ăn đơn sơ, chỉ có canh rau mà cũng ăn thật tình tới no. Bình Công không dám ăn đói, sợ vô lễ với bạn. Cư xử với nhau trong tình bạn mà đến như thế là cùng rồi.

Dĩ nhiên, tuy làm bạn, nhưng mỗi người một cảnh ngộ khác nhau. Ai giữ phận người ấy, chứ bạn chẳng đòi hỏi vua phải chia địa vị vua, chia chức vụ cai trị, chia bổng lộc của Trời cho mình. Vua chơi với bạn là thể hiện tư cách của kẻ sĩ đối với kẻ sĩ, bình đẳng hoàn toàn, chứ chẳng phải tư cách của bậc vương công hạ cố đến bậc hiền.

Hỏi: “Nay các chư hầu lấy của dân cũng giống như kẻ trấn lột. Ví bằng họ lấy lễ đem cho, bậc quân tử thu nhận, dám hỏi giải thích làm sao?”

Đáp: “Ngươi cho rằng (giả như) có bậc vương giả ra tay, sẽ tóm trọn các chư hầu mà giết hết đi chăng? Hay giáo dục mà họ không chịu sửa đổi rồi sau mới giết? Này, nếu bảo rằng cái gì chẳng phải mình có mà lấy là trộm cướp, ấy là cho các loại trộm cướp đều theo một nghĩa như nhau. Khổng Tử ra làm quan ở nước Lỗ, người Lỗ tranh đua săn bắn, Khổng Tử cũng tranh đua săn bắn. Tranh đua săn bắn còn có thể được, huống chi nhận những đồ được ban cho?”

Hỏi: “Vậy thì Khổng Tử ra làm quan, chẳng phải phụng sự đạo lý ư?” Đáp: “Phụng sự đạo lý vậy.”

“Phụng sự đạo lý sao còn tranh đua săn bắn?”

Đáp: “Khổng Tử trước đã lên sổ những con vật dùng để chính tế, không cần lấy những thực phẩm ở bốn phương để cung cấp cho việc chính tế.” Hỏi: “Sao ngài chẳng bỏ mà đi?”

Đáp: “Ngài thử khởi đầu. Khởi đầu đủ để hành đạo, nếu không hành, sau mới bỏ đi. Vậy nên cuối cùng ngài chưa từng ở đâu lâu tới ba năm.

“Khổng Tử cho rằng có những điều khiến ngài có thể làm quan: thấy đạo thi hành được; có sự giao tế thích hợp; có vị quốc công bảo dưỡng. Đối với Quý Hoàn Tử, đó là thấy đạo thi hành được nên ra làm quan. Đối với Vệ Linh Công, đó là thấy sự giao tế thích hợp nên ra làm quan. Đối với Vệ Hiếu Công, đó là vị quốc công biết bảo dưỡng nên ra làm quan vậy.”

BÌNH GIẢI:

Việc giao tế được đề cập ở đây là việc ban tặng lễ vật. Một vị vua ban tặng lễ vật cho một bậc hiền, đó là bày tỏ niềm cung kính đối với bậc hiền ấy. Khi vua ban cho mà từ chối đi từ chối lại, không chịu nhận, đó là bất kính đối với vua, không đón nhận thiện chí của vua. Chần chừ không chịu nhận ngay lễ vật bao hàm ý nghĩa rằng lễ vật đó là đồ bất nghĩa. Như thế là bất kính với vua.

Vạn Chương là một môn đệ ngay thẳng, lại có lương tâm áy náy về vấn đề nhận lễ vật, cứ thắc mắc hoài, cho nên Mạnh Tử nêu ra trường hợp Khổng Tử như một tấm gương. Đạo đức như Khổng Tử cũng đã nhận lễ vật nếu lễ vật ấy được trao một cách phải phép và hợp lễ (tế nhị và lịch sự).

Vạn Chương chưa yên dạ, thắc mắc rằng: đối với của cải trấn lột mà được trao tặng một cách phải phép, hợp lễ, cũng nhận hay sao?

Mạnh Tử giải rằng: đối với kẻ bỏ phép nước, trực tiếp trấn lột của người, thì đáng xử tử. Luật pháp từ đời Hạ, đến đời Ân, Chu đều thi hành quyết liệt như vậy. Vì thế không thể nhận của cải trấn lột được.